Φωτογράφος-Καθημερινή
Οκτώβριος 2009
Οσάκις επιχειρεί κανείς να εκφράσει τον θαυμασμό του για ένα έργο τέχνης δυσκολεύεται να βρει τα κατάλληλα επίθετα. Ο λόγος είναι ότι η έκφραση ικανοποίησης στο πλαίσιο τής πραγματικής ζωής αναφέρεται είτε στις αισθήσεις είτε στα συναισθήματα. Στην τέχνη όμως μπορεί τόσο τα συναισθήματα όσο και οι αισθήσεις να μετράνε, αλλά δεν αρκούν για να εκφράσουν τη δύναμη τής αφαίρεσης που τη χαρακτηρίζει. Ακόμα όμως και λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά και αποδεκτά στον χώρο τής τέχνης, όπως η λέξη "συγκίνηση", δεν έχουν το ίδιο περιεχόμενο με αυτό τού καθημερινού λόγου. Η καλλιτεχνική συγκίνηση δεν έχει σχέση με δάκρυα και λύπη, αλλά με "ένταση". Ίσως λοιπόν αυτή η τελευταία να είναι και η λέξη κλειδί για την απόλαυση και τον έπαινο ενός έργου τέχνης.
Η ένταση που ενσωματώνεται στο έργο τέχνης είναι ικανή να δημιουργήσει στον θεατή ανάλογες εντάσεις στοχασμών, συναισθημάτων και αισθήσεων, μέσα από μια ιδιαίτερη διαδικασία που κινητοποιεί ταυτόχρονα την οργανική, την ψυχική και τη νοητική ευαισθησία του. Η ένταση αυτή είναι ουσιαστική μόνον όταν αποτελεί μέρος τού έργου. Μόνον όταν πράγματι ενσωματώνεται στα συστατικά του στοιχεία. Μόνον όταν αποτελεί μέρος τού περιεχομένου και τής φόρμας του. Και όχι όταν το συνοδεύει, όπως τόσο συχνά συμβαίνει, εκ των έξω και εκ των υστέρων.
Κάθε ένταση προϋποθέτει ταραχή και όχι ηρεμία. Και μια ταραχή δεν μπορεί να επιτευχτεί παρά μέσα από συγκρούσεις και αντιθέσεις. Γι' αυτό και στο έργο τέχνης είναι απαραίτητη η παρουσία δύο τουλάχιστον αντίρροπων ή συμπληρωματικών δυνάμεων, η σύγκρουση ή ο διάλογος των οποίων θα προξενήσει έναν σπινθήρα ανάλογο με αυτόν τού ηλεκτρισμού. Ο καλλιτέχνης επιχειρεί να πετύχει αυτή την ελεγχόμενη έκρηξη με εργαλείο του την καλλιτεχνική γλώσσα, κίνητρο την ανάγκη του για δημιουργία και εφαλτήριό του τη θέση του απέναντι στον κόσμο και στην τέχνη. Κάθε άλλο μέσο ή στόχος που θα οφείλεται σε διαφορετικά ελατήρια θα καταλήξει σε πλασματική και ατελέσφορη ένταση.
Μια προσεκτική μελέτη των σημαντικών έργων τέχνης θα αποκαλύψει πολλούς τέτοιους διαλόγους και αντιθέσεις. Δεν ορίζεται η ζωή χωρίς τον θάνατο, ο έρωτας χωρίς την απώλεια, το καλό χωρίς το κακό, η ευθεία χωρίς την τεθλασμένη, το άσπρο χωρίς το μαύρο, το τρισδιάστατο χωρίς το δισδιάστατο, τα όρια χωρίς την απεραντοσύνη. Η μάσκα που γελάει συνοδεύει πάντοτε εκείνη που κλαίει.
Αν αντιμετωπίσει κανείς τις λεπτομέρειες μιας σπουδαίας φωτογραφίας σαν μικρές παράλληλες ή αντιθετικές ιστορίες, θα καταλάβει ότι ένας φωτογράφος είναι σημαντικός επειδή καταφέρνει να εκμεταλλεύεται την επιγραμματική λιτότητα τού φωτογραφικού μέσου για να προκαλέσει, μέσα από την απόλυτα συγκεκριμένη περιγραφή, μια αφηρημένη αφήγηση. Μπορεί δηλαδή η φωτογραφία να μην είναι τίποτε άλλο από μια αστραπιαία ματιά που καταγράφει λεπτομέρειες τού κόσμου, αλλά η ματιά αυτή πρέπει να περικλείει τέτοιες και τόσες συγκρούσεις και αντιθέσεις, ώστε ο θεατής να νιώθει τον πειρασμό μιας αφήγησης που δεν είναι φανερή. Γι' αυτό και όσο πιο σημαντική είναι μια φωτογραφία (ή ένα οποιοδήποτε έργο τέχνης), τόσο πιο αδύναμος νιώθει ο θεατής που καλείται να την περιγράψει. Γιατί η ένταση δεν περιγράφεται και η συγκίνηση δεν προσδιορίζεται. Μπορεί κανείς βέβαια να αναφερθεί στο πλαίσιο που περικλείει την ένταση, αλλά τότε αμέσως αντιλαμβάνεται τη φτώχια τού λόγου του. Άλλωστε, αφετηρία και στόχος κάθε έργου τέχνης είναι η απόδοση, όχι των αναλυτικών στοιχείων τής πολύπλοκης πραγματικότητας που βρίσκεται γύρω μας και μέσα μας, αλλά τής γοητευτικής σύνθεσης στην οποία ενσωματώνονται και καταλήγουν τα στοιχεία αυτά. Επομένως τίποτα μονοσήμαντο δεν έχει ενδιαφέρον για την τέχνη. Ούτε οι αισθήσεις, ούτε οι σκέψεις, ούτε τα συναισθήματα. Παρά μόνον οι αντιφάσεις τους, που είναι οι μόνες ικανές να αποδώσουν την ένταση, τη συγκίνηση, την απόλαυση τής τέχνης, άρα και τής ζωής. Το έργο τέχνης (ή η ζωή) δεν είναι μια γραμμική μονοσήμαντη ιστορία, αλλά μια μεγάλη γοητευτική και σύνθετη περιπέτεια εξοντωτική μέσα στην απόλαυσή της.
Πλάτων Ριβέλλης