Φωτογράφος-Καθημερινή
Απρίλιος 2009
Για τον φιλότεχνο ή τον καλλιτέχνη η τέχνη κρύβει ένα μυστήριο. Και η διαδικασία για την λύση αυτού τού πάντοτε άλυτου μυστηρίου αποτελεί ταυτόχρονα τον στόχο, την απόλαυση, αλλά και το δημιουργικό κίνητρο. Μέρος τού μυστηρίου συνιστούν η φύση και οι ιδιότητες τού εκάστοτε καλλιτεχνικού εργαλείου. Τού μέσου δηλαδή που ενσαρκώνει τελικά τη δημιουργία. Για τις ομοιότητες ανάμεσα στις επιμέρους τέχνες δεν χωρούν αμφιβολίες ή αμφισβητήσεις και η αναζήτησή τους δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον αφού πρόκειται για χτύπημα σε ανοιχτές θύρες. Η κατανόηση όμως των διαφορών τους, ή καλύτερα των ιδιαιτεροτήτων τους, αποτελεί βασική προϋπόθεση τής αξιοποίησής τους.
Η φωτογραφία και ο κινηματογράφος έχουν τρία κοινά χαρακτηριστικά. Πρώτον δεν έχουν υλικότητα, κάτι που τονίζεται ακόμα περισσότερο μέσα από τις νέες τεχνολογίες. Δεύτερον αποτελούν απλώς τα ίχνη μιας, έστω σκηνοθετημένης, πραγματικότητας σε άλλο χρόνο και τόπο. Και τρίτον γεννήθηκαν έξω από θρησκευτικούς χώρους σε άμεση εξάρτηση από την ίδια την πραγματικότητα. Από την άλλη πλευρά οι εικαστικές τέχνες και το θέατρο, όχι μόνον έχουν υλικότητα, αλλά εκφράζουν συνεχώς μια υπαρκτή σε κάθε στιγμή πραγματικότητα, ενώ είναι σφραγισμένες ανεξίτηλα από τη θρησκευτική μεταφυσική μέσα από την οποία γεννήθηκαν. Είναι επίσης γεγονός ότι και ανάμεσά τους όλες οι παραπάνω μορφές τέχνης έχουν τις δικές τους διαφορές, όπως λόγου χάριν η φωτογραφία που μιλάει για την (και μέσα από) την ακινησία, ενώ ο κινηματογράφος για την (και μέσα από) την κίνηση.
Γι’ αυτούς τους λόγους οι τρόποι με τους οποίους θα πραγματοποιηθεί κατά περίπτωση η υπέρβαση τού πραγματικού δεν μπορεί παρά να διαφέρουν ουσιαστικά. Λόγου χάριν μπροστά σε μια θεατρική παράσταση ή σε ένα άγαλμα ο θεατής δεν μπορεί να αμφισβητήσει την Παρουσία (τού γεγονότος και τού αντικειμένου), την ύπαρξη δηλαδή μιας άμεσης ζωντανής πραγματικότητας. Έτσι ο καλλιτέχνης νιώθει πιο ελεύθερος να χρησιμοποιήσει εμφανή μέσα φαινομενικής αλλοίωσης, για να μετατρέψει την εξωτερική αλήθεια τής ορατής πραγματικότητας σε εσωτερική αλήθεια από τη μεριά τού καλλιτέχνη. Οι μάσκες, τα μακιγιάζ, οι κόθορνοι και τα διάφορα σκηνικά τεχνάσματα ήταν και είναι πάντα προφανή θεατρικά εργαλεία σε όλους τους πολιτισμούς για την «αλλοίωση» αυτής τής ορατής πραγματικότητας. Όπως και το πρωτοκυκλαδικό ή και το αφρικανικό ειδώλιο με τα παραμορφωμένα χαρακτηριστικά τους μπορεί να είναι πιο κοντά στη γεύση τής «αλήθειας» από την τέλεια αναπαράσταση τού αγάλματος τής ελληνιστικής εποχής.
Η δύναμη όμως τής φωτογραφίας και τού κινηματογράφου βασίζεται σε μια κοινά αποδεκτή σιωπηρή σύμβαση βάσει τής οποίας ο θεατής αναγνωρίζει σε αυτές τις τέχνες όχι το αποσπασματικό, ετεροχρονισμένο και σκηνοθετημένο ίχνος μιας ιδεατής ή παρωχημένης πραγματικότητας, αλλά αυτή την ίδια την πραγματικότητα. Αντίθετα στη γλυπτική ή στο θέατρο υπάρχει μια άλλη σύμβαση σύμφωνα με την οποία το υπαρκτό (γεγονός ή αντικείμενο) λειτουργεί αποκομμένο από την πραγματικότητα τής οποίας αποτελεί μέρος. Σε αυτό συντελεί και η εξοικείωση των θεατών με τα λειτουργικά δρώμενα και τα λατρευτικά αντικείμενα.
Η φωτογραφία και ο κινηματογράφος επομένως έχουν απόλυτη ανάγκη από μια πραγματικότητα τής οποίας τη φυσική παρουσία ουσιαστικά στερούνται. Άρα και η οποιαδήποτε υπέρβασή της πρέπει να γίνεται με διακριτικούς και έμμεσους τρόπους, οι οποίοι θα διατηρήσουν τη ψευδαίσθηση τής παρουσίας της. Ο καλλιτέχνης δηλαδή πρέπει να σεβαστεί τη σιωπηρή σύμβαση με τον θεατή υπερβαίνοντας αλλά όχι εκμηδενίζοντας την πραγματικότητα τής εικόνας. Και ο θεατής όμως πρέπει να είναι εκπαιδευμένος στην αφαίρεση, αλλιώς θα σέρνεται πίσω από την ενδεχόμενη αξία εκείνων που απλώς απεικονίζουν ή αφηγούνται οι φωτογραφίες και οι ταινίες.
Οι παραπάνω σκέψεις μπορεί να είναι μια ενδιαφέρουσα υπόθεση εργασίας και προβληματισμού σε μια εποχή όπου κυριαρχεί η λατρεία τής ομοιότητας και όχι τής διαφοράς και όπου η ευπρόσδεκτη ψηφιακή επανάσταση μπορεί να κάνει εξαιρετικά εύκολη κάθε κραυγαλέα αναίρεση τής ορατής και πιστευτής πραγματικότητας που ενσωματώνεται στη φωτογραφική ή την κινηματογραφική εικόνα. .