Φωτογράφος - Καθημερινή
Δύο παιδικά παιχνίδια και εκατόν πενήντα χρόνια ανάμεσά τους
Οι φιλότεχνοι ένιωθαν πάντοτε έλξη για τους νεωτερισμούς και τις πρωτοτυπίες. Ίσως αυτό να οφείλεται στην εύλογη ανία που προκαλεί η επανάληψη πανομοιότυπων έργων, ή μπορεί και στη δυσκολία να διακρίνουν ανάμεσά τους εκείνα που φέρουν τη χάρη τού ταλέντου και τής ουσιαστικής ιδιαιτερότητας. Στην τέχνη όμως δεν νοείται ούτε εφεύρεση ούτε ανακάλυψη, αλλά μόνον αποκάλυψη ενός προσωπικού οράματος. Και αυτή μετριέται με όρους γνησιότητας και έντασης και όχι πρωτοτυπίας ή νεωτερικότητας.
Θα ήταν τολμηρό, αλλά όχι παράλογο, να ισχυριστεί κανείς ότι όλα τα θέματα, όλες οι φόρμες και όλες οι ιδέες γεννήθηκαν μαζί με την κάθε τέχνη και τη συνοδεύουν εις το διηνεκές. Ο κάθε καλλιτέχνης επομένως διαλέγει ανάμεσά τους, όπως θα διάλεγε τα υλικά του, με στόχο να τα επενδύσει και στη συνέχεια να τα οδηγήσει στην πιο δυναμική και προσωπική δική του εκδοχή και πρόταση. Ο βαθμός δυναμικότητας και έντασης τής προσωπικής πρότασης μπορεί ενδεχομένως (στην καλύτερη περίπτωση) να χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία και να συνιστά καινοτομία, αλλά μόνον αφού εξασφαλίσει εκφραστική ποιότητα και προσωπική γνησιότητα. Η αντίστροφη πορεία, που δυστυχώς είναι και η πιο συνηθισμένη, οδηγεί αναπόφευκτα σε κατασκευάσματα και όχι σε έργα.
Θα βοηθούσε επομένως τον κάθε καλλιτέχνη να αντιληφθεί ότι, επειδή στο παρελθόν όλα έχουν γίνει και όλα έχουν ειπωθεί με πολύ περισσότερους από έναν τρόπους, δεν του μένει παρά να αφοσιωθεί στη δική του δημιουργία, χωρίς την αγωνία τής σύγκρισης με τα περασμένα και χωρίς το σύμπλεγμα τής ανατροπής τους. Θα αρκούσε επίσης να σκεφτεί ότι μπορεί σήμερα οι περισσότεροι νέοι καλλιτέχνες να γνωρίζουν, ή να νομίζουν ότι γνωρίζουν, όσα προηγήθηκαν, αλλά για πολλούς αιώνες οι μεγάλοι δημιουργοί δεν γνώριζαν παρά τα ολίγα που συνέβαιναν στη μικρή τους κωμόπολη.
Γι’ αυτό και προκαλούνται σκέψεις και ερωτηματικά από τα παιδικά παιχνίδια που φωτογράφισαν με εκατόν πενήντα χρόνια διαφορά ο μεγάλος άγγλος πρωτοπόρος τής φωτογραφίας William Henry Fox Talbot και ο πασίγνωστος σύγχρονός μας αμερικανός φωτογράφος William Eggleston. Δεν χρειάζεται κανείς να επιβραβεύσει την «πρωτιά», ή να στιγματίσει την «αντιγραφή», ή να επαινέσει τον ενδεχόμενο «φόρο τιμής», ή να επισημάνει τις φαινομενικές «διαφορές», ή να υπογραμμίσει τις πιθανές «ομοιότητες». Αρκεί να είναι σε θέση (αν και αυτό είναι προφανώς το δυσκολότερο) να διακρίνει το είδος, την ένταση και τη γνησιότητα τής πρότασης. Και τότε θα διαπιστώσει ότι όλα είναι νέα, σημερινά και σύγχρονα, από τη στιγμή που προκαλούν την εκτίμησή μας, τον θαυμασμό μας και ενδεχομένως τη συγκίνησή μας (κατ’ αυτή τη σειρά προτεραιότητας και σημασίας). Αλλιώς δεν είναι ούτε νέα, ούτε παλαιά, αλλά απλώς αδιάφορα.
Αυτά που χωρίζουν τις δύο φωτογραφίες των παιδικών παιχνιδιών είναι πιο πολλά από εκατόν πενήντα χρόνια και πιο ενδιαφέροντα από την απόδοση τού χρίσματος τής πρωτοτυπίας. Εκείνη τού Talbot κερδίζει το ενδιαφέρον μας διότι ήδη θέτει (έστω ασυνείδητα) το ερώτημα τής μεταμόρφωσης που προκαλεί η φωτογραφική αποτύπωση και μάλιστα χωρίς να πιθανολογούμε ότι ο δημιουργός της την αντιμετώπιζε σαν έργο τέχνης. Η φωτογραφία όμως τού Eggleston δεν θέτει πλέον ερωτήματα, αφού ο φωτογράφος είναι πεισμένος για την καλλιτεχνική της ιδιότητα, και το «πεδίο μάχης» έχει μετατοπιστεί από την ίδια την εικόνα στον τρόπο τής κοινωνικής της παρουσίας και λειτουργίας. Από τη στιγμή που επικράτησε η βεβαιότητα για την καλλιτεχνική της ιδιότητα άρχισε και ο αγώνας για την κοινωνική της σημασία. Αφενός το ποδηλατάκι τής φωτογραφίας χρησιμοποιείται (χωρίς αμφιβολία συνειδητά) σαν «ιδέα» ιστορικοκοινωνικής καταγραφής (κάτι που προκύπτει και από το σύνολο τής φωτογραφικής του παραγωγής), και αφετέρου η ίδια η φωτογραφία χρησιμοποιείται σαν εμπορικό αντικείμενο με τη δική του αξία, αφού σε τεράστια ψηφιακή εκτύπωση και σε πολύ περιορισμένη σειρά εξασφάλισε τιμές μεγαλύτερες από μισό εκατομμύριο δολλάρια. Παράλληλα, βέβαια, προκάλεσε μηνύσεις από προδομένους αγοραστές παλαιών μικρότερων εκτυπώσεων των φωτογραφιών του και έθεσε με διαφορετικό τρόπο το ερώτημα για το τι και γιατί είναι έργο τέχνης. Πιθανόν αυτό να είναι πράγματι κάτι το νέο και όχι η φωτογράφιση ενός παιδικού παιχνιδιού. Μόνο που αυτό αφορά τη λειτουργία τού έργου τέχνης και όχι το ίδιο το έργο. Αφορά την κοινωνία και όχι την τέχνη, για την οποία το μόνο εσαεί νέο θα παραμείνει η μοναδικότητα τού κάθε καλλιτέχνη.
Πλάτων Ριβέλλης