Τα Νέα (2007)
Michelangelo Antonioni (1912-2007) - Ingmar Bergman (1918-2007)
Η κοινή γέννηση είναι συνήθως αυτή που ευνοεί τις συγκρίσεις. Να όμως που ήρθε ο σχεδόν σύγχρονος θάνατος δύο μεγάλων δημιουργών τού κινηματογράφου, τού Ingmar Bergman και τού Michelangelo Antonioni, να μας κάνει να αναπολήσουμε τα έργα τους μέσα από τις ομοιότητες και τις διαφορές τους.
Και πριν από όλα η θεματολογία τους. Για τον Bergman ο Θεός, ή καλύτερα η απουσία του και η εναγώνια αναζήτησή του, βρίσκεται στο κέντρο τού έργου του. Και συνδέεται άμεσα με την αβάσταχτη και σπαραχτική μοναξιά τού ανθρώπου. Η μοναξιά έχει μεταφυσικές ρίζες. Αντίθετα, ο Θεός δεν φαίνεται να απασχολεί τον Antonioni. Για τον Antonioni ο χώρος, η εποχή, η κοινωνία παίζουν καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη μοναξιά. Οι ταινίες του, αν και μιλούν για κάτι που υπερβαίνει την εποχή τους, είναι άρρηκτα δεμένες με αυτήν. Τα μπεργκμανικά δράματα όμως μπορούν να κινούνται έξω από κάθε εποχή ή χωρόχρονο.
Αλλά η μοναξιά τού ανθρώπου, όποια και αν είναι η κύρια αιτία της, δεν γίνεται αντιληπτή πάρα μέσα από την επικοινωνία (ή την αδυναμία επικοινωνίας) με τον άλλον. Μπορεί λοιπόν η αδιέξοδη συναισθηματική επικοινωνία να είναι επίσης, μαζί με τη μοναξιά, ένα κοινό θέμα των δύο σκηνοθετών, αλλά και πάλι οι προσεγγίσεις τους διαφέρουν. Στο έργο τού Bergman τα ίδια τα συναισθήματα δεν είναι γενεσιουργά των προβλημάτων. Οι συναισθηματικές δυσλειτουργίες προκύπτουν από το μεταφυσικό χάος που απειλεί να μας κατασπαράξει. Για τον Antonioni όμως ο άνθρωπος βασανίζεται από την εσωτερική ασθένεια των ίδιων των συναισθημάτων. Άλλωστε αυτός ο ίδιος είχε ομολογήσει ότι πρώτα «ανακαλύπτει την αρρώστια των συναισθημάτων και ύστερα τα ίδια τα συναισθήματα».
Μπορεί η παραπάνω σχηματοποιημένη κάπως θεματολογία των σκηνοθετών να μην άλλαξε ριζικά στο πέρασμα των χρόνων, αλλά η πορεία τού καθενός έχει πολλά να πει για τις ιδιαιτερότητες τού έργου και τής προσωπικότητάς τους. Ο Antonioni ξεκίνησε μέσα από τον κινηματογράφο. Και γρήγορα οδηγήθηκε στη διατύπωση ενός νέου συντακτικού τής κινηματογραφικής γλώσσας. Μετά από την περίφημη τριλογία του τίποτα δεν θα είναι πια ίδιο στον κόσμο τού κινηματογράφου. Η συνέχεια, όπως ήταν φυσικό, δεν μπορούσε να είναι το ίδιο συναρπαστική. Με τις υπόλοιπες ταινίες του επιβεβαίωσε τις ικανότητές του, αλλά, όπως ο ίδιος ο Bergman έχει πει γι’ αυτόν, «ενώ βρισκόταν στον σωστό δρόμο, χάθηκε, πνιγμένος από την ίδια του την ανία». Η πορεία του μπορεί να συνεχίστηκε, αλλά στην ουσία το έργο του είχε ήδη κλείσει. Έφτασε στο τέλος του αφήνοντας σαν κύκνειο άσμα μια στείρα ωραιοποιημένη εικονογραφία γυμνών κοριτσιών («Το επικίνδυνο νήμα των πραγμάτων») και μια ναρκισιστική αντιπαράθεση με τον Μωϋσή τού συνονόματου Buonarotti («Το βλέμμα τού Μιχαήλ Άγγελου»).
Αντίθετα ο Bergman ξεκίνησε από το θέατρο και με κάποιο ιδιαίτερο τρόπο τού έμεινε πιστός, ακόμα και όταν έκανε κινηματογράφο. Άλλαξε πολλές φορές στην πορεία, χωρίς όμως να αλλάξει ουσιαστικά. Ο Bergman έκανε κινηματογράφο από απόγνωση. Για να αποφύγει την ολοκληρωτική βύθιση ή την αυτοκτονία. Γι’ αυτό και οι ταινίες του δεν σηματοδότησαν καμιά επαναστατική αλλαγή στη γλώσσα τού κινηματογράφου, κάτι που έτσι κι αλλιώς δεν τον απασχολούσε.
Η μορφή που πήρε το έργο αυτών των σκηνοθετών είχε, φυσικά, άμεση σχέση με το περιεχόμενό τους. Ο Antonioni δεν είχε ανάγκη να αφηγείται. Τόλμησε να κάνει για πρώτη φορά έναν κινηματογράφο τής εικόνας και τής σιωπής. Το βλέμμα των ανθρώπων δεν είχε τόση σημασία όσο η θέση τους στον χώρο και η κίνησή τους μέσα στον χρόνο. Γι’ αυτό και η ηθοποιία δεν ήταν ποτέ σημαντική στα έργα τού Antonioni. Ο Bergman όμως δεν μπορούσε ούτε ήθελε να απελευθερωθεί από τους ήρωές του, από τα άγχη τους, από τις ιστορίες τους. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ήρωες των περισσότερων ταινιών του έχουν τα ίδια ονόματα. Επανέρχονται σαν μέλη τής οικογένειάς του. Τα λόγια, τα βλέμματα, οι εκρήξεις των συναισθημάτων παίζουν μεγάλο ρόλο στις ταινίες του. Ο ηθοποιός υποδύεται, ερμηνεύει.
Ο Bergman με τα συνεχή κοντινά πλάνα στα πρόσωπα των ηρώων του προσπαθεί να εισχωρήσει στην ψυχή τους. Ο Antonioni χρησιμοποιεί πιο ανοιχτές γωνίες. Ο χώρος, η πόλη, τα τοπία καθορίζουν τους ανθρώπους που τα κατοικούν. Η διάρκεια των πλάνων του δεν υπηρετεί καμία αφήγηση. Υποβάλλει, παραπέμπει, υπαινίσσεται. Ο Antonioni υιοθετεί γραφή ελλειπτική και αποδραματοποιημένη. Ο Bergman γράφει με αδρά σχηματισμένους κύκλους που σφίγγουν ολοένα περισσότερο τους ηθοποιούς και τους θεατές. Ο ένας αφαιρεί το αίμα και ο άλλος το προσθέτει. Ο Antonioni επιδιώκει την αισθητική παρουσία των κάδρων του. Ο Bergman επιδιώκει τη δραματική λειτουργία των κάδρων του. Ο Antonioni παίζει εικαστικά με τα χρώματα. Ο Bergman χρησιμοποιεί τα χρώματα για τη δραματική τους διάσταση. Και οι δύο σκηνοθέτες έχουν μανία με τη λεπτομερή σχεδίαση των ταινιών τους. Μόνο που το τέλειο οικοδόμημα τού Antonioni απειλείται μερικές φορές από έναν υπογραμμισμένο αισθητισμό τής εικόνας, ενώ στην περίπτωση τού Bergman το περιεχόμενο είναι εκείνο που μερικές φορές κινδυνεύει από τον υπερβολικό σχεδιασμό.
Οι δύο μεγάλοι αυτοί σκηνοθέτες μάς άφησαν δύο ιδιαίτερους και προσωπικούς κόσμους. Με τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Και οι κόσμοι αυτοί μας αφορούν όλους και πάντοτε. Είμαι ευγνώμων στον Antonioni γιατί μας έμαθε να προσεγγίζουμε τον κόσμο μέσα από την κλινική διαύγεια τής αμείλικτης εικόνας. Και είμαι ευγνώμων στον Bergman γιατί μας έμαθε να αξιολογούμε και να αξιοποιούμε τον πόνο που αυτός ο κόσμος μας προξενεί.
Michelangelo Antonioni
1. Η ύπαρξη τού Θεού δεν τον απασχολεί
2. Τον απασχολεί η μοναξιά τού ανθρώπου.
Την αποδίδει κυρίως στον τρόπο ζωής, στον χώρο, στις πόλεις, στους άλλους.
3. Τον απασχολεί η αδυναμία επικοινωνίας.
Την αποδίδει στην εγγενή ασθένεια των συναισθημάτων.
4. Κάνει κινηματογράφο τής σιωπής.
5. Τον απασχολεί η κινηματογραφική γλώσσα.
6. Προέρχεται από τον κινηματογράφο.
7. Χρησιμοποιεί μακρινά πλάνα.
8. Δεν δίνει μεγάλη σημασία στην ερμηνεία.
9. Υιοθετεί ελλειπτική γραφή.
10. Κινείται σε μια ήρεμη κατάθλιψη.
11. Τα σενάριά του έχουν στοιχειώδη υπόθεση.
12. Τον ενδιαφέρει η αισθητική αναζήτηση, έως και εκζήτηση, τού κάδρου.
13. Χρώματα εικαστικά.
Ingmar Bergman
1. Η απουσία τού Θεού τον πληγώνει και η αναζήτησή του τον απασχολεί.
2. Τον απασχολεί η μοναξιά τού ανθρώπου. Την αποδίδει κυρίως σε μεταφυσική αγωνία.
3. Τον απασχολεί η αδυναμία επικοινωνίας. Την αποδίδει στη μοναξιά και τη μεταφυσική αγωνία.
4. Κάνει κινηματογράφο τού λόγου.
5. Η γλώσσα τού κινηματογράφου τον απασχολεί μόνον στον βαθμό που υπηρετεί το περιεχόμενο.
6. Προέρχεται από το θέατρο.
7. Χρησιμοποιεί κοντινά πλάνα.
8. Δίνει πολύ μεγάλη σημασία στην ερμηνεία.
9. Υιοθετεί δραματοποιημένη γραφή.
10. Κινείται σε μια ήρεμη απόγνωση.
11. Τα σενάριά του έχουν στιβαρή υπόθεση και οι ήρωές του ολοκληρωμένη υπόσταση.
12. Τα κάδρα του λειτουργούν συνήθως δραματικά και όχι τόσο αισθητικά.
13. Χρώματα δραματικά.
Προσπαθούμε να πετύχουμε δύο πράγματα ταυτόχρονα. Από τη μια την επικοινωνία με τους άλλους, που είναι το βαθύτερο ένστικτό μας, και από την άλλη την ασφάλεια. Με τη συνεχή επικοινωνία με τους άλλους ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να δεχτούμε το φριχτό γεγονός τής ολοκληρωτικής μας ερημιάς.
Συμβαίνει να ανακαλύπτω πρώτα την αρρώστια των συναισθημάτων και ύστερα τα συναισθήματα.