fbpx

Συνέντευξη στον Μανώλη Κονταξάκη για το περιοδικό Φωτογράφος (1992)

Κύριε Ριβέλλη, περιγράψτε μας τι είναι και πώς λειτουργεί ο Φωτογραφικός Κύκλος

Λειτουργεί με τη νομική μορφή του Σωματείου. Τα μέλη του σήμερα ανέρχονται στα τετρακόσια. Μοναδική προϋπόθεση για τη συμμετοχή στον Κύκλο είναι η καταβολή της ετήσιας εισφοράς, η οποία σήμερα ανέρχεται στις τριάντα χιλιάδες δραχμές. Η εισφορά αυτή καταβάλλεται εφάπαξ εκτός εάν το υποψήφιο μέλος ζητήσει τμηματική καταβολή, κάτι που πάντοτε αποδεχόμαστε. Η κάλυψη των λειτουργικών δαπανών του Κύκλου στηρίζεται κυρίως σε αυτή την εισφορά. Και πρόκειται για πολύ υψηλές δαπάνες αν λάβετε υπόψη σας ότι ο Κύκλος είναι ανοικτός για τα μέλη του έντεκα ώρες την ημέρα επί επτά μέρες την εβδομάδα. Τα μέλη έχουν τη δυνατότητα να επισκέπτονται αυτές τις ώρες το εντευκτήριο του Κύκλου μόνοι ή με φίλους τους. Να διαβάζουν βιβλία ή περιοδικά από τη φωτογραφική μας βιβλιοθήκη, η οποία αριθμεί ήδη περισσότερα από δύο χιλιάδες βιβλία και συνεχώς ενημερώνεται και συμπληρώνεται. Να παίρνουν μέρος στις συζητήσεις και προβολές που διοργανώνονται κάθε βδομάδα. Να συμμετέχουν στα φωτογραφικά και άλλα σεμινάρια (καταβάλλοντας ποσό διδάκτρων). Να κάνουν χρήση του μπαρ. Να κάνουν χρήση του μηχανήματος προβολής και μετατροπής αρνητικών ως θετικών. Να συμμετέχουν στις εκθέσεις του Κύκλου. Να δημοσιεύουν portfolios φωτογραφιών τους στο διμηνιαίο έντυπο του σωματείου, τον «Φωτοχώρο». Να κάνουν χρήση του μεγάλου και άριστα εξοπλισμένου σκοτεινού θαλάμου (καταβάλλοντας μικρό ποσό ανά ώρα). Να προμηθεύονται φωτογραφικά βιβλία, υλικά και εξαρτήματα από διάφορα μαγαζιά με σημαντική έκπτωση. Το σημαντικότερο όμως κέρδος των μελών είναι η ηθική συμπαράσταση, οι συμβουλές και οι ανταλλαγές απόψεων τόσο μαζί μου όσο και με τα υπόλοιπα μέλη. Διότι αυτό που απειλεί τους νέους φωτογράφους, είτε έχουν παρακολουθήσει φωτογραφικά μαθήματα είτε όχι, είναι η σταδιακή απογοήτευση μπροστά αφενός στον συμβιβασμό μεταξύ επαγγέλματος και προσωπικής δημιουργίας και αφετέρου στη διαπιστούμενη δυσχέρεια για περισσότερη και καλύτερη φωτογραφική παραγωγή. Ο Φωτογραφικός Κύκλος με τα μέλη και τις δραστηριότητές του προσφέρει σε αυτόν τον νέο φωτογράφο ένα ειδικευμένο κοινό που διακατέχεται από τις ίδιες αγωνίες και που θα τον στηρίξει στις εποχιακές απογοητεύσεις του. Προσφέρει αρκετά κίνητρα για να ξεπερνάει την πνευματική του αδράνεια. Στα τέσσερα σχεδόν χρόνια λειτουργίας του φάνηκε ότι ικανοποιεί αυτούς τους στόχους.

Μιλήστε λίγο για τα σεμινάρια του Κύκλου

Όταν κάποιος γίνει μέλος μπορεί να παρακολουθήσει τα σεμινάρια και τις διαλέξεις του Κύκλου. Τα φωτογραφικά σεμινάρια χωρίζονται σε δύο σκέλη, το τεχνικό και το καλλιτεχνικό και επαναλαμβάνονται με το ίδιο περιεχόμενο δυο φορές τον χρόνο, αρχές Οκτωβρίου και τέλη Φεβρουαρίου. Είναι δηλαδή τετράμηνης διάρκειας. Μπορεί κανείς να επιλέξει το ένα, το άλλο ή και τα δύο σκέλη. Για το καθένα πρέπει να αφιερώσει τρεις ώρες εβδομαδιαίως (Τεχνικό Τρίτη 4-7 ή Τετάρτη 7.30-10.30, Καλλιτεχνικό Τρίτη 7.30-10.30 ή Τετάρτη 4-7). Σε αυτές τις ώρες πρέπει να προστεθούν οι ώρες λήψεως των φωτογραφιών και χρήσεως του θαλάμου που αφήνονται στην αποκλειστική ευθύνη του συμμετέχοντος μέλους. Στον θάλαμο του Κύκλου υπάρχει πάντα ένας βοηθός επιβλέπων. Το περιεχόμενο του τεχνικού καλύπτει όλη τη βασική θεωρία (χωρίς ειδικές εφαρμογές) της φωτογραφικής λήψεως και εκτυπώσεως, ενώ το περιεχόμενο του καλλιτεχνικού στηρίζεται στην προβολή περίπου πέντε χιλιάδων διαφανειών, σε συζητήσεις και στην κριτική των φωτογραφιών που παράγουν τα συμμετέχοντα μέλη. Τα τμήματα των σεμιναρίων δεν υπερβαίνουν τα είκοσι άτομα ώστε να διευκολύνεται η επαφή και η συζήτηση. Όσοι συμμετέχουν μπορούν μέχρι το πρώτο τρίτο των παραδόσεων να αποχωρήσουν χωρίς να οφείλουν εξηγήσεις ή χρήματα, ώστε να εξασφαλιστεί η απόλυτα ελεύθερη συμμετοχή τους. Η κριτική βέβαια και οι συμβουλές επεκτείνονται και πέρα από τα σεμινάρια για όσο καιρό συνεχίζει κανείς να είναι μέλος. Έτσι όσοι ενδιαφέρονται για τη φωτογραφία σοβαρά παραμένουν μέλη του Κύκλου ανανεώνοντας τη συνδρομή τους δημιουργώντας ένα πυρήνα φωτογράφων γύρω από τον οποίο κινούνται οι κάθε φορά νεοαφικνούμενοι. Εξάλλου δύο φορές τον χρόνο γίνεται ένα εντατικό εβδομαδιαίο σεμινάριο, στο οποίο συμμετέχουν μόνον όσοι έχουν παρακολουθήσει το καλλιτεχνικό τμήμα και αφιερώνεται αποκλειστικά σε λήψη και παράλληλη κριτική των φωτογραφιών. Πέρα όμως από τα βασικά αυτά σεμινάρια υπάρχει ένα πρόγραμμα διαλέξεων και εργαστηρίων μικρής διάρκειας εν είδει εισαγωγής στα αντίστοιχα θέματα. Για παράδειγμα έχουν προγραμματιστεί σεμινάρια με αντικείμενο διάφορες περιόδους της ιστορίας της τέχνης, ή πτυχές της κλασικής μουσικής, τη διαφημιστή φωτογραφία, τον κινηματογράφο, τον σκοτεινό θάλαμο κ.α. Σε αυτά έχουν διδάξει και διδάσκουν γνωστοί δάσκαλοι και δημιουργοί όπως οι Bill Reid, John Pack, Αθηνά Σχινά, Παντελής Βούλγαρης, Βασίλης Σπηλιόπουλος, Γιώργος Κουμεντάκης, Massimo Pizzocaro, Δημήτρης Ταμβίσκος.

Στον Φωτογραφικό Κύκλο συμμετέχουν και επαγγελματίες φωτογράφοι;

Και αν συμμετέχουν (λίγοι) δεν συμμετέχουν με βάση την επαγγελματική τους ιδιότητα, που δεν μας αφορά, όπως δεν μας αφορά κανένα από τα επαγγέλματα των μελών μας, αλλά ως προσωπικοί δημιουργοί που αγαπούν τη φωτογραφία.

Έχετε κατηγορηθεί ως κλειστός κύκλος και κύκλωμα. Υπάρχει ποσοστό αλήθειας σε αυτό;

Δεν μπορώ να καταλάβω πώς μπορεί να θεωρηθεί κλειστός ένας χώρος στον οποίο ο οποιοσδήποτε μπορεί να συμμετάσχει με την απλή ενδεχομένως και τμηματική καταβολή ενός προσιτού τιμήματος. Δεν απαιτούμε άλλη προϋπόθεση, ούτε καν (που θα ήταν θεμιτό) τη σύσταση του από άλλο μέλος. Όσο για τα περί κυκλωμάτων η απάντηση είναι πως δεν υπάρχει κύκλωμα χωρίς παράλληλη άσκηση εξουσίας. Ούτε εγώ ως φυσικό πρόσωπο, ούτε ο Κύκλος ως νομικό πρόσωπο, έχουμε ούτε θέλουμε να έχουμε δυνατότητα επιβολής απόψεων ή επιλογής διακρίσεων. Αν κάποιος, με την ελευθερία που προανέφερα, γραφτεί στον Κύκλο, δεν θα έχει την ευκαιρία κάποιας ιδιαίτερης προβολής πέραν της συμμετοχής στις ομαδικές εκθέσεις και εκδόσεις, η οποία άλλωστε δεν αποκλείει τη συμμετοχή οποιουδήποτε τρίτου που θα το επιθυμούσε. Αν πάλι κάποιος που έχει γραφτεί διαπιστώσει ότι η συνισταμένη των απόψεων του χώρου ως ύφος και περιεχόμενο, δεν ταιριάζει στη δική του ιδιοσυγκρασία και πεποίθηση, θα αποχωρήσει χωρίς αρνητικές συνέπειες. Γι’ αυτό πιστεύω ότι η ύπαρξη διαφόρων χώρων όπως το Φωτογραφικό Κέντρο, η Φωτογραφική Συγκυρία, η Ελληνική Φωτογραφική Εταιρεία είναι χρήσιμη και γόνιμη αφού σέβεται τις ανεξάρτητες φωτογραφικές προσωπικότητες των μελών. Και εμείς τουλάχιστον ουδέποτε αποκλείσαμε τη συμμετοχή στον Κύκλο και στις εκδηλώσεις του των προσώπων που καθ’ οιονδήποτε τρόπο συμμετέχουν σε άλλες φωτογραφικές οργανώσεις. Αρκεί να καταβάλουν την εισφορά τους στον Κύκλο πράγμα που υποδηλοί τη θέληση τους να συμμετάσχουν. Μια εισφορά που, το τονίζω και πάλι, μπορεί, αν ο υποψήφιος έχει οικονομική δυσκολία, να καταβληθεί σε δόσεις.

Έχετε επίσης κατηγορηθεί ότι εσείς, ως δάσκαλος, είστε απόλυτος στις απόψεις σας.

Είναι μάλλον συνηθισμένο να απαγγέλλεται αυτή η κατηγορία σε οποιονδήποτε εκφράζει άποψη. Πιστεύω πως ένας δάσκαλος που απευθύνεται σε ενήλικες μαθητές είναι καλό να εκφράζει και να υποστηρίζει με ενθουσιασμό τις απόψεις υπό τις ακόλουθες τρεις προϋποθέσεις. Πρώτον, να μην ασκεί κάποιου είδους εξουσία που θα προέτρεπε τους άλλους να συμμορφωθούν προς τις απόψεις του για προορισμό οφέλους όπως είναι η βαθμολογία, συμμετοχή σε επιτροπές, διαγωνισμούς, δημόσια κριτική κλπ. Άλλωστε όχι μόνον δεν ασκώ τέτοια κριτική αλλά δεν συμφωνώ με την έννοια βαθμολογία ή διαγωνισμός σε οτιδήποτε σχετίζεται με την τέχνη. Ας αφήσει επιτέλους ο ανταγωνισμός και κάποια δραστηριότητα αλώβητη. Όσο για την κριτική είναι γόνιμη μόνον όταν γίνεται μέσα από προσωπική παρουσία και όχι μέσα από  τον τύπο. Δεύτερον, να υπογραμμίζει ότι οι απόψεις τους είναι απλώς απόψεις του και όχι κάποια εξ αποκαλύψεως ή επιστημονική αλήθεια. Τρίτον, να είναι έτοιμος να αλλάζει απόψεις αν κάποια νέα σκέψη ή νέο γεγονός τον οδηγήσουν, χωρίς να παραμείνει πεισματικά προσκολλημένος σε κάτι που δεν μπορεί πλέον να υποστηρίζει. Ποιοι όμως μπορεί να είναι οι κίνδυνοι από την εκ μέρους μου έκφραση προσωπικών απόψεων; Να επηρεασθεί ο μαθητής; Αλλά ποιος μαθητής δεν έχει επηρεασθεί από έναν δάσκαλο που εμπιστεύεται; Άλλωστε γιατί να συνεχίσει να διδάσκεται από κάποιον που δεν εμπιστεύεται. Αν, τώρα, αυτές οι απόψεις είναι ξένες προς την ιδιοσυγκρασία του, θα τις αποβάλει με τη μεγαλύτερη ευκολία μόλις απομακρυνθεί από τα μαθήματα. Τοσούτω μάλλον που δεν θα έχουν περιβληθεί τη δύναμη μιας εκ των άνω αναμφισβήτητης αλήθειας. Αν όμως οι απόψεις αυτές προσιδιάζουν στην προσωπικότητα και την πνευματικότητα του μαθητή, θα αποτελέσουν αφετηρία της ανάπτυξης των δικών του απόψεων. Ακόμη όμως και στην περίπτωση του αντιδραστικού μαθητή, το αποτέλεσμα θα είναι θετικό, διότι η ανάγκη του για κατάρριψη των διδακτικών ισχυρισμών θα τον σπρώξει στο κτίσιμο μιας διαφορετικής και υποστηρίξιμης άποψης. Σε τελευταία ανάλυση δεν συμφωνώ με την ισοπέδωση όλων των απόψεων διότι αυτό είναι αρνητικό για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής πρωτοβουλίας και κριτικής που πρέπει να αναπτύξει ένας δημιουργός.

Θα μπορούσατε να περιγράψετε με λίγα λόγια το φωτογραφικός πιστεύω;

Είναι πολύ δύσκολο να είναι κανείς επιγραμματικός για πράγματα τόσο σύνθετα. Θα έλεγα πάντως ότι με ενδιαφέρει μια φωτογραφία, η οποία (ασχέτως θέματος) χρησιμοποιεί τον κόσμο των αισθήσεων, τον περιγράφει με την ακρίβεια των φωτογραφικών υλικών και μηχανημάτων και τον μεταμορφώνει σε φωτογραφική πραγματικότητα. Οι λέξεις κλειδιά είναι πραγματικότητα-περιγραφή-μεταμόρφωση. Αυτή η φωτογραφία διαφοροποιείται κάπως από τη δημοσιογραφική, για την οποία λέξεις κλειδιά είναι το γεγονός και η αφήγηση. Αλλά και από τη φωτογραφία που αναπτύχθηκε στις γκαλερί, για την οποία λέξεις κλειδιά είναι η έννοια και η εικονογράφηση. Βέβαια όλα αυτά θα απαιτούσαν εκτενή ίσως ανάλυση για να υποστηριχθούν, πράγμα που δεν είναι εφικτό στο πλαίσιο μιας συνέντευξης.

Τι χαρακτήρα έχει η φετινή μεγάλη έκθεση του Κύκλου;

Ξεκινήσαμε πριν από δύο χρόνια με την επιθυμία ανά διετία να δείχνουμε δείγματα της δουλειάς που γεννιέται μέσα από τον Κύκλο. Αυτή είναι η δεύτερη διετήσια έκθεσή μας. Έκανα μια επιλογή των φωτογράφων ανάμεσα σε αυτού που είχαν εκδηλώσει επιθυμία να συμμετάσχουν. Γιατί βεβαίως υπήρχαν αρκετοί που για διαφόρους λόγους δεν ήθελαν αυτή τη στιγμή να δείξουν δουλειά τους ή να συμμετάσχουν εν γένει σε ομαδική έκθεση. Ο μόνος περιορισμός ήταν ο χώρος. Το Κέντρο Τεχνών είναι ο μεγαλύτερος και πιθανόν ωραιότερος χώρος για φωτογραφική έκθεση. Κάθε φωτογράφος εξέθεσε από εννέα φωτογραφίες. Ο αριθμός επελέγη ώστε να επιτρέπει εκτίμηση της προσωπικής δουλειάς του φωτογράφου και να μην καταλαμβάνουν οι φωτογραφίες τόσο πολύ χώρο, ώστε να περιοριστεί σημαντικά ο αριθμός των συμμετοχών. Οι φωτογράφοι επέλεξαν μόνοι τις φωτογραφίες τους, βέβαια με τη δική μου συμβουλή, η οποία όμως πολλές φορές δεν ακολουθήθηκε. Πιστεύω όμως ότι είναι καλύτερα ένας δημιουργός να αισθάνεται υπεύθυνος για τις επιλογές του, έστω και αν κατά τη γνώμη μου είναι εσφαλμένες, γιατί αυτό θα τον βοηθήσει καλύτερα στο μέλλον να ξεπεράσει τις αδυναμίες του. Το μέσο επίπεδο της έκθεσης υπήρξε κατά γενική ομολογία ασύγκριτα υψηλότερο από εκείνο της προηγούμενης, πράγμα λογικό αφού τότε ο Κύκλος είχε μόνον ενάμισι χρόνο ζωής. Δεν θεωρώ ότι είναι σωστό οι εκθέτοντες να χαρακτηρίζονται ως μαθητές φωτογραφίας. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι έχουν παρακολουθήσει δεκαοχτώ τρίωρα μαθήματα φωτογραφίας κάποτε μέσα στην τελευταία δεκαετία δεν τους καταδικάζει να φέρουν αιωνίως τον τίτλο του μαθητή. Δεν θεωρώ επίσης ότι υπάρχει θεματική ή υφολογική ισοπέδωση των φωτογράφων μόνο και μόνο επειδή μοιράζονται οι περισσότεροι το Πιστεύω που προανέφερα. Οι μεγαλύτεροι φωτογράφοι της ιστορίας δεν απείχαν από αυτό χωρίς να κάνουν απρόσωπη δουλειά. Αυτό που θα έρθει με τα χρόνια είναι η καλλιέργεια των καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων, ώστε να ξεπηδούν με ενάργεια τα ιδιαίτερα στοιχεία τους. Δεν νομίζω πως ακόμα ο ελληνικός φωτογραφικός χώρος έχει βγάλει τέτοιες προσωπικότητες. Άλλωστε η ηλικία και ιδιαίτερα η καλλιτεχνική ηλικία των Ελλήνων φωτογράφων είναι πολύ μικρή. Το μέλλον θα δείξει πολλά.

Πώς βλέπετε λοιπόν την ελληνική φωτογραφία;

Με τη μεγαλύτερη αισιοδοξία. Πολλοί νέοι και καλοί φωτογράφοι και μάλιστα με μία τόσο σύντομη ιστορία. Ακόμα και η δημοσιογραφική φωτογραφία έχει βελτιωθεί. Δεν μπορώ να πω τίποτα για τη μόδα και τη διαφήμιση διότι είναι φωτογραφικές περιοχές που αγνοώ.

Δεν θεωρείτε υπερβολικό τον αριθμό των 55 φωτογράφων και των 500 φωτογραφιών της έκθεσης του Κύκλου;

Αν ο χώρος το επέτρεπε θα ήθελα να βάλω περισσότερες. Εγώ προσωπικά χαίρομαι και να δείχνουμε και να βλέπουμε πολλές φωτογραφίες. Αν κάποιος κουράζεται, μπορεί αν επισκεφτεί περισσότερες φορές την έκθεση. Το μόνο που θέλω να υπογραμμίσω είναι ότι αφού ο κάθε φωτογράφος καταλαμβάνει έναν μικρό αποκλειστικά γι’ αυτόν χώρο, καλό είναι ο θεατής να συγκεντρώνεται στο σύνολο των φωτογραφιών αυτού του ενός φωτογράφου, σαν να επρόκειτο για μια μίνι ατομική έκθεση.

Ποια είναι η γνώμη σας για τις Φωτογραφικές Σχολές;

Γνωρίζω μόνον τη Focus όπου και διδάσκω. Για τις άλλες έχω ακουστά από μαθητές που υπήρξαν μαθητές και αυτών των σχολών, αφού όπως καταλαβαίνετε το σεμινάριό μου το παρακολουθούν και μαθητές σχολών για γενικότερη μόρφωση. Νομίζω λοιπόν ότι οι Σχολές στην Ελλάδα δεν είναι χειρότερες ή καλύτερες από εκείνες του εξωτερικού. Φοβούμαι μόνον πως η υποχρεωτική παρακολούθηση και συχνά αντιφατικών μαθημάτων, από όλους τους μαθητές, ασχέτως των φωτογραφικών στόχων τους αποβαίνει εις βάρος του μαθήματος. Θα ονειρευόμουν ένα είδος Σχολής πιο ελεύθερης με κορμό μαθημάτων και δυνατότητα επιλογών. Αυτό όμως αναγνωρίζω πως είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί. Θα ήθελα επίσης να βελτιωθεί το επίπεδο της τεχνικής κατάρτισης των αποφοίτων. Στις σχολές τα περισσότερα μαθήματα είναι θεωρητικά (και μάλιστα εξόχως θεωρητικά) και πολύ λίγα αμιγώς τεχνικά. Ας καλυφθούν πρώτα τα εύκολα, που είναι η τεχνική, και βλέπουμε για τα άλλα. Μόνο που η σωστή τεχνική διδασκαλία απαιτεί περισσότερα κεφάλαια από τα θεωρητικά μαθήματα. Αναγνωρίζω λοιπόν και πάλι πως όλα αυτά είναι δύσκολα.

Ποια είναι η γνώμη σας για τα φωτογραφικά περιοδικά και τι ακριβώς είναι η δική σας περιοδική έκδοση, ο «Φωτοχώρος»;

Θα απαντήσω όπως και στην προηγούμενη ερώτηση, πως δεν είναι καλύτερα ή χειρότερα από τα ξένα. Γενικά σε όλο τον κόσμο έχουν εμπορικά επιβιώσει περιοδικά φωτογραφίας με ποικιλία ύλη. Λίγα τεχνικά (εύκολα), λίγα portfolios (εύκολα), τεστ και διαφημίσεις. Αυτή η έλλειψη χαρακτήρα δεν με βρίσκει σύμφωνο. Θα ήθελα ένα περιοδικό με φτηνή εκτύπωση και πολλές σοβαρές πληροφορίες και ειδήσεις και ένα άλλο με καλύτερη εκτύπωση και ενδεχομένως με πολύ πιο αραιή κυκλοφορία με φωτογραφικά portfolios. Φοβούμαι ότι το δεύτερο δεν θα ήταν οικονομικά βιώσιμο. Η έκδοση του δικού μας εντύπου («Φωτοχώρος»), όπως βρήκε τον ρυθμό του μετά το τέταρτο φύλλο, έχει έναν πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα. Ικανοποιεί την επιθυμία μου για δημοσίευση φωτογραφιών και μάλιστα σε μεγάλο μέγεθος και εξαίρετη εκτύπωση. Αποτελεί κίνητρο για τους φωτογράφους του Κύκλου. Κυκλοφορεί ώστε να γνωρίσουν και άλλοι φωτογράφοι τη δουλειά που γίνεται μέσα στον Κύκλο. Τα Portfolios μπορεί μετά από δυο-τρία χρόνια να δεθούν και να αποτελέσουν ένα φωτογραφικό λεύκωμα. Το μέγεθος του επιτρέπει τη δημοσίευση μεγάλων φωτογραφιών και τονίζει πως δεν είναι ένα ακόμη περιοδικό μεγάλης κυκλοφορίας. Το μέγεθός του μας έκανε να το ονομάζουμε φωτογραφική εφημερίδα, αν και η περιοδικότητα της έκδοσης, καθώς και η ποιότητα χαρτιού και εκτύπωσης δεν έχουν σχέση με εφημερίδα. Όσο για το όνομα ήταν μια συναισθηματική αντίδραση για να συνδεθούμε με το παρελθόν μας του Φωτοχώρου γκαλερί και  φωτογραφικού μαγαζιού.

Ποια είναι τα σχέδια του Κύκλου;

Δημοσιεύσεις, εκδόσεις, ομαδικές εκθέσεις, προσκλήσεις ξένων φωτογράφων για σεμινάρια και άνοιγμα στην επαρχία. Δεν παραγνωρίζω τη σημασία των ατομικών εκθέσεων, μόνο που επιθυμώ τα ίδια τα μέλη να φροντίζουν γι’ αυτές ως ανεξάρτητοι φωτογράφοι. Οι ομαδικές εκθέσεις λίγων ή πολλών φωτογράφων του Κύκλου με ενδιαφέρει να κυκλοφορήσουν και σε επαρχιακές πόλεις, όπου υπάρχει πολύ δυναμικό και μάλιστα διψασμένο. Η εμπειρία που είχα από τη οργάνωση των προτύπων τμημάτων της Λαϊκής Επιμόρφωσης υπήρξε πολύ ενθαρρυντική.