Χαίρετε, θα ήθελα να σας πάρω μια συνέντευξη στα πλαίσια διεξαγωγής της πτυχιακής μου εργασίας. Σας ευχαριστώ πρώτα από όλα για την τιμή που μου κάνετε να διαθέσετε τον χρόνο σας και την συνεργασία σας .
Αρχικά θα ήθελα να μας μιλήσετε λιγάκι για τον τόπο που έχετε δουλέψει και ζείτε.
Πριν από 17 χρόνια εγκαταστάθηκα στη Σύρο, αν και δεν κατάγομαι από αυτή, με τη σκέψη να φτιάξω μια μόνιμη κατοικία που να είναι ταυτόχρονα και χώρος σεμιναρίων και κινηματογράφου, τέχνες με τις οποίες ασχολούμαι κυρίως. Η σκέψη μου βασίστηκε στη διαπίστωσή μου ότι η Αθήνα έχει μόνο τα κακά της μεγαλούπολης και ότι οι Κυκλάδες είναι το πιο μοναδικό στοιχείο της χώρας στην οποία έτυχε να γεννηθώ. Κάθε βδομάδα βέβαια αναγκαστικά πηγαινοέρχομαι στην Αθήνα για να παραδίδω σεμινάρια και διαλέξεις.
Θα ήθελα να σας ρωτήσω για την ενασχόληση σας με την φωτογραφία. Πως ξεκινήσατε το ταξίδι σας στη φωτογραφία, και τι φωτογραφίζατε όταν ξεκινήσατε; Μιλήστε μας για τα σχέδια σας στο παρόν.
Αφού έκανα ευλαβικά τον δικηγόρο για 13 χρόνια κατάλαβα ότι το επάγγελμα αυτό δεν μου έδινε χαρά και αποφάσισα να το εγκαταλείψω. Ήθελα να ασχοληθώ με τις τέχνες και επέλεξα τη φωτογραφία λόγω της (φαινομενικής τουλάχιστον) τεχνικής ευκολίας της. Από την αρχή τη θεώρησα ως μια οπτική ποίηση, η οποία όμως δεν με βάρυνε με την πλειάδα των σπουδαίων ποιητών της γραπτής ποίησης, τους οποίους γνώριζα καλύτερα. Για βιοπορισμό έφτιαξα ένα μαγαζί φωτογραφικών ειδών, τον Φωτοχώρο, αλλά φαίνεται ότι δεν είχα το εμπορικό δαιμόνιο. Στην πορεία, και πολύ νωρίς μάλιστα, ανακάλυψα ότι μου άρεσε πολύ η διδασκαλία και από ό,τι φαίνεται την έκανα καλά. Έτσι η διδασκαλία της φωτογραφίας, και από ένα σημείο και ύστερα και του κινηματογράφου, έγινε το επάγγελμά μου, το πάθος μου και η κύρια απασχόλησή μου. Το περιεχόμενο των μαθημάτων μου εστιάζεται (και ας μη θεωρηθεί υπερφίαλη η διατύπωση) στο πώς θα μάθουν οι μαθητές να βλέπουν, να εκτιμούν και να απολαμβάνουν (φωτογραφίες ή ταινίες). Το καλό με τη φωτογραφία είναι ότι μπορεί κανείς εύκολα και ανέξοδα να γίνει (έστω ταπεινός) δημιουργός και να μην παραμείνει στο επίπεδο του φιλότεχνου. Αρχικά φωτογράφιζα μιμούμενος φωτογραφίες που έβλεπα. Στη συνέχεια άρχισα να ανακαλύπτω ποιος είμαι φωτογραφικά, κάτι βέβαια που δεν σταματάει ποτέ. Η διδασκαλία όμως με βοήθησε να βλέπω πέρα και έξω από αυτά που κάνω ο ίδιος. Οι περισσότεροι (και σπουδαίοι) φωτογράφοι εγκλωβίζονται στον εαυτό τους και στο ύφος τους. Από την άλλη η διδασκαλία έγινε (μικρό) εμπόδιο στην προσωπική δουλειά μου, διότι οι φωτογραφίες των μαθητών μου καλύπτουν εν μέρει την προσωπική μου ανάγκη να φωτογραφίζω. Φωτογραφίζω νοερά μέσω αυτών. Τα σχέδια μου δεν αλλάζουν, αν και η ζωή με τις δυσκολίες της κάνει πιο δύσκολη την πραγματοποίησή τους. Φωτογραφίζω, διδάσκω, επιμελούμαι εκθέσεις και βιβλία, γράφω άρθρα και βιβλία, φτιάχνω μικρά βίντεο με παιδαγωγικούς στόχους και απολαμβάνω την επικοινωνία με τους ανθρώπους που έχουν παρόμοιους με εμένα προβληματισμούς.
Η προσωπικότητα ενός φωτογράφου μπορεί να επηρεαστεί από την τέχνη της φωτογραφίας;
Η προσωπικότητά μας επηρεάζεται από οτιδήποτε κάνουμε, αλλά και ό,τι επιλέγουμε να κάνουμε το επιλέγουμε εξαιτίας της προσωπικότητάς μας. Άρα δεν είμαστε παρά οι επιλογές μας. Αυτή η προσωπική ευθύνη μας είναι απόρροια της προσωπικής ελευθερίας μας. Πλάθουμε τη ζωή που μας πλάθει.
Ποιο είναι το είδος της φωτογραφίας το οποίο κεντρίζει το ενδιαφέρον σας και σε ποια θέση θα τοποθετούσατε το πορτραίτο ως έκφραση τέχνης στην φωτογραφία?
Για μένα το τι φωτογραφίζουμε (ή ζωγραφίζουμε, ή κινηματογραφούμε κλπ.) δεν παίζει τόσο σημαντικό ρόλο. Το πώς είναι το πιο σημαντικό. Χρησιμοποιούμε τους περιγραφικούς θεματικούς όρους (πορτραίτο, τοπίο κλπ.) κατ’ οικονομίαν. Αυτό που πρέπει να κυριαρχεί στην τέχνη (και γνωρίζω ότι αυτό που λέω τώρα είναι εκτός μόδας) είναι ο δημιουργός. Σκηνοθέτες που δούλεψαν στην Αμερική αναγκάστηκαν να κάνουν ταινίες που εντάσσονταν σε συγκεκριμένες κατηγορίες (γουέστερν, ερωτικά δράματα κλπ.). Αν όμως ήταν μεγάλοι σκηνοθέτες (πχ. Nicholas Ray) όλες οι ταινίες τους έλεγα τα ίδια πράγματα μέσα από διαφορετικά σενάρια. Σε κάθε φωτογραφία αυτό που μετράει είναι η φωτογραφία να περιγράφει ένα πραγματικό γεγονός (αφού αυτό μπορεί να κάνει) αλλά να δημιουργεί τελικά ένα καλλιτεχνικό (φωτογραφικό εν προκειμένω) γεγονός. Αναφέρομαι φυσικά στη φωτογραφία ως τέχνη και όχι στην καθ’ οιονδήποτε τρόπο εφαρμοσμένη φωτογραφία, η οποία κατά περίπτωση υπακούει σε άλλους στόχους. Ο σπουδαίος αμερικανός φωτογράφος Paul Strand είχε πει σχετικά με το πορτραίτο (αλλά αυτό ισχύει για κάθε είδους φωτογραφία) ότι πορτραίτο είναι η φωτογραφία κάποιου που δεν γνωρίζουμε, του οποίου τη φωτογραφία δεν θα ξεχάσουμε ποτέ.
Πιστεύετε πως έχει μεγάλη σημασία για ένα πορτραίτο το γεγονός ότι μπορεί να είναι στημένο;Ή θα προτιμούσατε την αυθόρμητη έκφραση;
Όλες ανεξαιρέτως οι φωτογραφίες είναι στημένες, δηλαδή σκηνοθετημένες. Από τη στιγμή που επιλέγω το κάδρο, τι θα βάλω μέσα και τι θα αφήσω απέξω, έχω κάνει τεράστια σκηνοθετική παρέμβαση. Για να μην αναφερθούμε στην επεξεργασία. Για να μην αναφερθούμε στην επιλογή του θέματος και σε τόσα άλλα. Στη φωτογραφική πάντως γλώσσα πορτραίτο εννοείται ότι είναι η απεικόνιση κάποιου που έχει δεχτεί να φωτογραφηθεί. Τα υπόλοιπα (τα «κλεφτά» θα λέγαμε) έχει επικρατήσει να λέγονται «πορτραίτα δρόμου» ή γενικότερα «φωτογραφία δρόμου», όροι γενικώς μάλλον αστείοι, οι οποίοι μας επιτρέπουν κάπως (κάπως μόνον) να συνεννοούμαστε. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι δεν φωτογραφίζουμε την αλήθεια του φωτογραφιζόμενου, ασχέτως έκφρασης, αλλά την αλήθεια του φωτογράφου. Οι μεγάλοι πορτραιτίστες της φωτογραφικής ιστορίας (Julia Margaret Cameron, August Sander, Diane Arbus κλπ.) έχουν δώσει ένα πολύπτυχο του δικού τους πορτραίτου. Πώς θα ήταν άλλωστε δυνατόν με ένα κλικ, ή και περισσότερα, να αποδοθεί η αλήθεια της σύνθετης προσωπικότητας ενός ανθρώπου που ποζάρει, με φυσική ή στημένη έκφραση;
Φωτογράφιση σε εσωτερικό χώρο ή εξωτερική φωτογράφιση; Τι θα προτιμούσατε;
Η κάθε επιλογή επιβάλλει διαφορετική προσέγγιση. Και δεν είναι μόνον αυτή η παράμετρος. Αλλά και αν ο εσωτερικός χώρος είναι οικείος για τον φωτογραφιζόμενο ή για τον φωτογράφο, αν η γωνία του φακού είναι ευρεία οπόταν υπάρχει συσχέτιση με τον χώρο, τι είδους πρόσωπα επιλέγει (ηλικίες, φύλο, γνωστά του ή άγνωστα) κλπ. Όλες αυτές είναι επιλογές που χρειάζεται να κάνει ο (καλός) φωτογράφος.
Θεωρείτε πως η φωτογραφία ανήκει σε ένα είδος τέχνης η οποία είναι το ίδιο σημαντική με την ζωγραφική και με ποιο τρόπο μπορούν να συνεργαστούν?
Όλες οι τέχνες έχουν κοινούς προβληματισμούς αλλά η κάθε μία το δικό της πεδίο και, κυρίως, τον απολύτως δικό της τρόπο να μεταμορφώνει τον κόσμο. Η φωτογραφία δεν έχει καμία ουσιαστική σχέση με τη ζωγραφική ή τον κινηματογράφο. Ο ζωγραφικός πίνακας έχει υλικότητα, η φωτογραφία είναι ίχνος. Ο κινηματογράφος αφηγείται, η φωτογραφία περιγράφει. Αν έπρεπε σώνει και καλά να της βρούμε συγγένειες, θα την παρομοίαζα με την ποίηση.
Έγχρωμο ή ασπρόμαυρο; Αν ήταν να επιλέξετε ποια θα ήταν η προτίμησή σας και γιατί;
Και τα δύο κατά περίπτωση και ανακατεμένα. Το χρώμα στη φωτογραφία δεν έχει δομικό ρόλο όπως στη ζωγραφική. Είναι απλώς ένα από τα στοιχεία της φωτογραφικής φόρμας. Τώρα που η τεχνολογία μας επιτρέπει, αλλά και μας υποχρεώνει, να φωτογραφίζουμε έγχρωμα, αφού επιλέξω τις καλές μου φωτογραφίες ως έχουν, δηλαδή έγχρωμες, μου μπαίνει η ιδέα ότι μερικές μπορεί να λειτουργούσαν καλύτερα ως ασπρόμαυρες. Με το πάτημα ενός κουμπιού βλέπω τη μετατροπή και αποφασίζω. Θα επιμείνω όμως ότι μια φωτογραφία είναι καλή ή κακή ασχέτως χρώματος ή ασπρόμαυρου. Αν μια φωτογραφία θεωρηθεί καλή λόγω κυρίως της παρουσίας χρώματος, για μένα είναι κακή.
Η τεχνολογία έχει μπει δυναμικά στην ζωή μας ποιά η σχέση της με την φωτογραφία και πόσο σύμφωνο σας βρίσκει μια τέτοια επέμβαση?
Όλες οι τέχνες επηρεάζονταν πάντα από την τεχνολογία. Η ψηφιακή τεχνολογία έχει ανατρέψει κυριολεκτικά τη ζωή μας και τον τρόπο σκέψη μας σε πολύ πιο σημαντικό βαθμό από όσο έχει επηρεάσει τη φωτογραφία. Και δεν υπάρχει κανένας λόγος (ή τρόπος) να αντιδρούμε στην εξέλιξη της τεχνολογίας, έστω και αν δεν την έχουμε ζητήσει οι ίδιοι. Το μυστικό είναι να εκμεταλλευόμαστε τα καλά της τεχνολογίας και να αποφεύγουμε τις παγίδες. Όσο προχωράει η τεχνολογία τόσο σοφότεροι πρέπει να γινόμαστε για να πετυχαίνουμε. Προσωπικά νιώθω μια χαρά με τη νέα τεχνολογία της φωτογραφίας.
Ποια είναι η γνώμη σας για τον ρεαλισμό στην φωτογραφία θα πρέπει να είναι ζητούμενο στην τέχνη ή θα προτιμούσατε μια ποιο εικαστική έκφραση μέσω του φακού;
Η τέχνη δεν μπορεί να είναι ρεαλιστική. Θα αναιρούσε τον εαυτό της. Είναι υποχρεωμένη όμως να χρησιμοποιεί την πραγματικότητα αφού η αφετηρία είναι οι αισθήσεις μας, με στόχο όμως την υπέρβασή της. Η ιδιαίτερη δυσκολία με τη φωτογραφία είναι ότι η πραγματικότητα είναι από τη φύση του μέσου όχι απλώς η αφετηρία, αλλά και η βασική πρώτη ύλη. Γι’ αυτό αν η φωτογραφία μας είναι ακριβώς αυτό που βρέθηκε μπροστά στον φακό, δεν κάναμε τίποτα. Δεν άλλαξε κάτι με την παρουσία μας. Αυτή η αλλαγή δεν έχει καμία σχέση με εικαστική έκφραση. Έχει σχέση με τη μεταμόρφωση. Πρέπει η παρουσία μας ως φωτρογράφου να μην προδίδει την πρώτη ύλη, την πραγματικότητα, αλλά και να μην περιορίζεται σε αυτή, όπως θα έκανε μια φωτοτυπία.
Ασχολείστε τα τελευταία 30 χρόνια με τη φωτογραφία. Πιστεύετε ότι σε 40 χρόνια από σήμερα θα υπάρχουν μεγάλα ονόματα αντίστοιχα του Φ. Μαργαρίτη και του Π. Μωραΐτη?
Οι φωτογράφοι που αναφέρατε υπήρξαν πολλοί σπουδαίοι επαγγελματίες. Και δεδομένης της εποχής και της χώρας και πιονιέροι. Ο σεβασμός που είχαν τότε (φωτογράφοι και φωτογραφιζόμενοι) απέναντι στη φωτογραφία τους έκανε, αν μη τι άλλο, πιο αφοσιωμένους σε αυτή, από όσο βλέπουμε σήμερα με την ιντερνετική φλυαρία. Εντούτοις, αν κοιτάξει κανείς τις φωτογραφίες της Cameron τον 19ο αιώνα θα καταλάβει τη διαφορά. Αυτή ήταν σπουδαία ως καλλιτέχνης. Σήμερα η Ελλάδα έχει πάρα πολύ καλούς φωτογράφους, οι οποίοι βέβαια δεν είναι ευρύτερα γνωστοί, όπως άλλωστε είναι φυσικό. Και δεν βλέπω γιατί να μην έχει και άλλους αργότερα. Το πρόβλημα όμως με την τέχνη είναι όχι μόνον να δημιουργείς, αλλά να υπάρχει και κοινό για να επικοινωνείς. Η δημιουργία ενός καλλιεργημένου κοινού είναι το πρόβλημα. Φτάνουμε έτσι και πάλι στο θέμα της καλλιέργειας που είναι η βάση για την καλλιτεχνική δημιουργία.
Θεωρείτε πως σήμερα που η Ελλάδα βιώνει μια οικονομική κρίση ως καλλιτέχνες έχουμε χρέος για την καταγραφή των γεγονότων και της καθημερινότητας μέσω του φακού;
Ουδέποτε η καταγραφή των κακώς κειμένων βοήθησε στην απάλειψή τους. Μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ δεν υπήρξε μέρα που να μην ενημερωνόμαστε για κάθε φρικαλεότητα. Από τους αποκεφαλισμούς του Ισλαμικού Κράτους μέχρι τον αφανισμό της Συρίας περνώντας από τον λιμό της Αφρικής. Μια υλική ή ψυχική βοήθεια σε έναν αναξιοπαθούντα είναι πιο σημαντική για την πορεία της ανθρωπότητας από την καταγραφή της φρίκης. Άλλωστε η φωτογραφία (αλλά και όλη η τέχνη), όπως έλεγε ο Winogrand, αδυνατεί να καταγράψει τη δυστυχία, αφού το αποτέλεσμα είναι πάντα «ωραίο». Η τέχνη είναι πάντα κατάφαση. Αλλά και πιο πρακτικά μιλώντας, η φρίκη είναι ένα τεράστιο σε σημασία θέμα, που ανθίσταται στη μεταμόρφωση που επιχειρεί η τέχνη. Και αν η τέχνη αποχωριστεί από τη μεταμόρφωση γίνεται απολύτως άχρηστη.
Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο σας και ελπίζω να δούμε και άλλες σπουδαίες φωτογραφίες και δουλειές σας στο μέλλον!