fbpx

Ερμηνείες και προσεγγίσεις

Φωτογράφος-Καθημερινή

Δεκέμβριος 2009

Από τότε που το έργο τέχνης ξέφυγε από τον προστατευτικό εναγκαλισμό τής θρησκείας, μετατράπηκε αυτομάτως σε ένα ερωτηματικό για τον κοινό άνθρωπο. Το ερωτηματικό μάλιστα αυτό, από τα τέλη τού 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, συνοδεύεται συχνά από οργή, οσάκις αυτός ο κοινός άνθρωπος αδυνατεί να καταλάβει τον καλλιτέχνη και το έργο του.

Επικράτησε γι' αυτό ένας όρος αδόκιμος και πάντως αποπροσανατολιστικός, η λεγόμενη "ερμηνεία" τού έργου τέχνης. Η λέξη αυτή ορίζει εμμέσως το καλλιτέχνημα σαν ένα κωδικοποιημένο μήνυμα, σαν μια εκ πρώτης όψεως μεταμφιεσμένη οντότητα, η οποία δεν γίνεται αμέσως αντιληπτή και αποδεκτή επειδή αγνοείται ο κατάλληλος ερμηνευτικός κώδικας. Θα αρκούσε επομένως η μετάφραση των στοιχείων τού έργου τέχνης σε γλώσσα και σε έννοιες τού κοινού λεξιλογίου, για να γίνει πάραυτα και εύκολα κατανοητό το περιεχόμενό του.

Η λογική αυτή μετέτρεψε αυτομάτως τα περισσότερα στοιχεία ενός καλλιτεχνήματος σε απλοϊκά σύμβολα, που όλα έχουν σαν σκοπό να παραπέμψουν σε κάτι άλλο υπαρκτό και γνώριμο μέσα από έναν κώδικα, που κατέχουν οι ειδικοί και οι επαΐοντες, αλλά που είναι εξίσου εύκολο να γίνει αντιληπτός και από τον απλό άνθρωπο, αρκεί κάποιος να του υποδείξει το κλειδί τής αποκρυπτογράφησης.

Με τη μέθοδο αυτή οι "μεταφραστές" των έργων, δηλαδή οι πάσης φύσεως δάσκαλοι, τεχνοκριτικοί, επιμελητές και άλλοι, πέτυχαν αφενός να γίνουν οι αναγκαίοι διαμεσολαβητές και αφετέρου να καθησυχάσουν το κοινό διαβεβαιώνοντάς το ότι αρκεί μια απλή "ερμηνεία" για να γίνει το έργο κτήμα του.

Η συνέχεια ήταν αναμενόμενη, όταν η "ερμηνεία" άρχισε να προηγείται τής δημιουργίας, όταν δηλαδή η υποβόσκουσα "έννοια", το concept, άρχισε να αποτελεί προϋπόθεση τού έργου. Οι διαμεσολαβητές πλέον, αλλά και το βαριεστημένο και κακομαθημένο κοινό, απαιτούσαν να γνωρίζουν εκ των προτέρων τη μετάφραση για να αποδεχτούν και να αντιληφθούν το έργο.

Η τακτική αυτή έχει δύο αντίθετες συνέπειες, που είναι και οι δύο απόλυτα αρνητικές. Από τη μια μεριά συμβάλλει ώστε να φαίνεται σαν άκρως πολύπλοκο κάτι που απλώς υπάρχει μέσα από τη φυσική του παρουσία, επιτυγχάνοντας έτσι τον εκ προοιμίου θαυμασμό τού κοινού, και από την άλλη αναιρεί την απείρως πιο σύνθετη (και ενδιαφέρουσα) πολυπλοκότητα τής απλής παρουσίας ενός έργου, αφαιρώντας από το κοινό τη δυνατότητα τού προβληματισμού και τής σταδιακής απόλαυσης.

Στο έργο τέχνης είναι όλα φανερά και όλα, ταυτόχρονα, μυστηριώδη. Και έτσι πρέπει να παραμένουν. Το έργο τέχνης δεν περιμένει να γίνει "κατανοητό", διότι απλούστατα δεν κρύβει τίποτα. Και δεν επιθυμεί την απομυθοποίησή του, διότι το μυστήριο είναι το κύριο συστατικό του στοιχείο.

Κάθε ερμηνεία, ακόμα και αν αποδεχτούμε τη χρησιμότητά της και την ακρίβειά της, πρώτον αποκλείεται να είναι αυθεντική και μοναδική και δεύτερον είναι αδύνατον να περικλείει όλο το έργο και ακόμα λιγότερο τον πυρήνα του. Το αποτέλεσμα θα είναι, όπως σχεδόν πάντα συμβαίνει, ο δέκτης τού έργου να περιορίζει το ενδιαφέρον του στο "μεταφρασμένο" στοιχείο και να χάνει τη δυνατότητα να οδηγηθεί στο ουσιαστικό (και πάντα αφηρημένο) περιεχόμενο τού συνολικού έργου.

Ίσως ο όρος που θα έπρεπε να αντικαταστήσει τη λέξη "ερμηνεία" να είναι η "προσέγγιση". Και η λέξη "κατανόηση θα μπορούσε να αντικατασταθεί από τη "συγκίνηση" ή την "ένταση". Παρόλα αυτά η λέξη "γλώσσα", σαν ιδιότυπος κώδικας, θα μπορούσε να συνεχίσει να έχει θέση στην επικοινωνία με την τέχνη, όχι όμως με τη σημειολογική και συμβολική της διάσταση, αλλά με εκείνη που χρησιμοποιούμε για τις σημαντικές και αφηρημένες εκδηλώσεις τής ζωής μας. Όπως είναι η γλώσσα τής αγάπης, τής φιλίας, τής πίστης και όλων των συγκινήσεων που απαιτούν μακρά άσκηση στη γνώση, στην ευαισθησία και στην επικοινωνία. Η συγκίνηση και ο θαυμασμός μας αυξάνουν όταν το αντικείμενό τους ξέρει να διαφυλάττει ένα μέρος τής αξίας του και να επωφελείται από το πέρασμα τού χρόνου για να μεταλλάσσει την ποιότητα τής επικοινωνίας. Γι' αυτό και όλα τα μεγάλα έργα έχουν τη δύναμη να διατηρούν ανέπαφο το μυστήριό τους. Τους οφείλουμε άλλωστε αυτό τον σεβασμό.

Πλάτων Ριβέλλης