fbpx

Η αλήθεια στην τέχνη

Φωτογράφος-Καθημερινή

Μάρτιος 2010

Πάντα ήμουνα με το μέρος αυτών που ψάχνουν την αλήθεια,
αλλά τους αφήνω αμέσως μόλις νομίσουν ότι την έχουν βρει.
Luis Buñuel

Έχει γίνει σχεδόν κοινός τόπος η αναφορά στην "αλήθεια" όταν μιλούμε για τα έργα τέχνης. Πρόκειται άραγε για την αλήθεια τού καλλιτέχνη, οπόταν ίσως και να συγχέεται με την έννοια τής ειλικρίνειας των προθέσεων ή των εξομολογήσεων (που λογικά δεν μας αφορούν); Ή για την αλήθεια των γεγονότων και των θεμάτων στα οποία αναφέρεται το έργο τέχνης (που επίσης λογικά δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν, αφού πάντα θα ωχριούν μπροστά στην αλήθεια του κόσμου); Οποιαδήποτε όμως από αυτές τις εκδοχές και αν αποδεχθεί κανείς είναι σαφές ότι θα έρθει σε αντίθεση με θεμελιακές ιδιότητες και λειτουργίες τής τέχνης, όπως είναι ο ρόλος της στη μεταμόρφωση τού πραγματικού και η εξάρτησή της από την υποκειμενικότητα τής γλώσσας τού κάθε καλλιτέχνη.

Αν όλα τα παραπάνω είναι ήδη σκοτεινά και δύσκολα για όλες τις μορφές τέχνης, μετατρέπονται σε ολισθηρή και επικίνδυνη παγίδα όταν συσχετιστούν με τη φωτογραφία, έναν χώρο τόσο συνδεδεμένο με την αλήθεια, που εξαιτίας της τού αμφισβητείται συχνά η καλλιτεχνική ιδιότητα. Πράγματι, πόσο εύκολο είναι να αρνηθεί κανείς την αλήθεια των φωτογραφικών απεικονίσεων ενός ορατού και υπαρκτού κόσμου;

Σε μια επικίνδυνη προσπάθεια να αναλύσουμε τα παραπάνω (επικίνδυνη διότι κάθε ανάλυση κρύβει τον κίνδυνο τής διαστρέβλωσης), ας δεχτούμε σαν δεδομένο ότι εργαλεία τού καλλιτέχνη είναι το ψέμα (με στόχο την εσωτερική αλήθεια) και ο διάλογος (με αφετηρία τον εσωτερικό μονόλογο).

Ο επιστήμονας ανιχνεύει τις αλήθειες τού κόσμου. Το ψέμα γι’ αυτόν δεν μπορεί παρά να είναι ένα λάθος. Ο καλλιτέχνης αντίθετα φτιάχνει κάτι που χωρίς αυτόν δεν θα υπήρχε. Οι μόνες όμως αλήθειες που μπορεί να χρησιμοποιήσει σαν πρώτη ύλη είναι οι αλήθειες τού υπαρκτού κόσμου, που τις δέχεται σαν βάση εργασίας. Ο καλλιτέχνης τοποθετεί τον εαυτό του στη θέση τού δημιουργού και παίρνει τις αλήθειες αυτού τού κόσμου με σκοπό να φτιάξει μία κατ’ αυτόν αλήθεια, που λογικά δεν μπορεί παρά να είναι ένα ψέμα, μια και μόνον κάτι που πράγματι υπάρχει είναι αλήθεια.

Η δημιουργία αυτού του νέου κόσμου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο κενό, ούτε να χρησιμοποιήσει τους κώδικες και τις γλώσσες τού αληθινού κόσμου που έρχεται να υπερβεί. Έχει ανάγκη από το δικό της πλαίσιο. Που δεν είναι άλλο από τον κόσμο τής τέχνης, των καλλιτεχνών και των έργων που προηγήθηκαν. Αυτή όμως είναι μία άλλη αλήθεια την οποία ο καλλιτέχνης θέλει και πρέπει να χρησιμοποιήσει, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να τη διαψεύσει για να γεννήσει τη δική του καλλιτεχνική πρόταση.

Το συνεχές πέρασμα από το ψέμα στην αλήθεια και από την αποδοχή στην ανατροπή συνιστά το απαραίτητο υπόβαθρο διαλόγου τού καλλιτέχνη με τον εαυτό του, αλλά και με το περιεχόμενο και τη φόρμα των έργων του. Το ψέμα τού υποκειμενικού κόσμου συνδιαλέγεται με την αλήθεια τού αντικειμενικού κόσμου (περιεχόμενο). Αλλά και από την άλλη πλευρά όσα ο καλλιτέχνης θαυμάζει στην τέχνη είναι εκείνα που θα τον στηρίξουν ενώ ταυτόχρονα θα τον αιχμαλωτίσουν (φόρμα). Οι αλήθειες τού κόσμου και τής τέχνης πρέπει να υποχωρήσουν μπροστά στα προσωπικά ψέματα που θέλει να χτίσει.

Η αλήθεια στην τέχνη δεν είναι παρά η γνησιότητα τού καλλιτεχνικού ψέματος και η αυθεντικότητα του καλλιτεχνικού διαλόγου. Οι αρετές αυτές, εάν υπάρχουν, θα αποτυπωθούν μέσα στο έργο τέχνης συνιστώντας τη δική του αλήθεια.

Η πολυπλοκότητα αυτής της διαδικασίας εγγυάται το μυστήριό της και κατά συνέπεια τη διάρκεια τής γοητείας της. Κανείς ποτέ δεν θα μπορέσει να ορίσει την αλήθεια μια και πάντα θα ορίζεται σε σχέση με το ψέμα που τη γέννησε.