Φωτογράφος-Καθημερινή
Σεπτέμβριος 2008
Περιεχόμενο, στόχοι και διαστροφή τής φωτογραφικής κριτικής
Η κριτική ενός έργου τέχνης στηρίζεται πρωτίστως στη σύγκριση με άλλα έργα τέχνης. Όταν όμως η κριτική πρέπει να γίνει αυτοκριτική, τότε η διαδικασία είναι ιδιαίτερα δύσκολη γιατί απαιτεί από τον καλλιτέχνη να βγει έξω από τον εαυτό του και να κρίνει το έργο του με έκπληξη και περιέργεια. Γι’ αυτό και όλοι οι δημιουργοί, αρχάριοι ή προχωρημένοι, αποζητούν έναν συμπαραστάτη, που θα τους βοηθήσει δανείζοντάς τους τα μάτια του και το μυαλό του. Αυτά όμως δεν είναι σημαντικά και πολύτιμα εφόδια παρά μόνο όταν στηρίζονται πάνω σε μια βάση αποδοχής, που είναι είτε το συναίσθημα, είτε η εκτίμηση.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι η κριτική είναι απολύτως αναγκαία και στην εκπαιδευτική διαδικασία. Είναι οξύμωρο πράγματι να καλλιεργείς τη δημιουργικότητα χωρίς βάσεις και χωρίς κριτήρια. Πριν από όλα επειδή δεν υπάρχει αυθαίρετη και πρωτογενής δημιουργικότητα. Αλλά και πιο πέρα, μια ανεπτυγμένη δημιουργικότητα θα αναλωθεί στην οροθέτηση τού καλλιτεχνικού τοπίου και στην τοποθέτηση από την αρχή νέων βάσεων, αντί να ασχοληθεί με τη δημιουργία έργου μέσα στις υπάρχουσες βάσεις και στα υπαρκτά όρια. Η ανακάλυψη λόγου χάριν τής ανισορροπίας προϋποθέτει τη γνώση τής ισορροπίας. Και αυτά διδάσκονται μέσα από την κριτική. Ο διδάσκων όμως πρέπει να αποδέχεται την ευθύνη να προκαλέσει στενοχώρια, αφού μόνον έτσι μπορεί να καλλιεργηθούν κριτήρια ικανά να βοηθήσουν τον μαθητευόμενο να αντιληφθεί την αξία των έργων των άλλων και την προοπτική αξίας που κρύβουν τα δικά του. Η ανάγκη αυτή, πολύ κακώς, έχει τελευταία παραμεριστεί από πολλά σχολεία και δασκάλους, στο όνομα μιας ύποπτης και βολικής, αλλά εν τέλει αντιδημοκρατικής και αναποτελεσματικής, ισοπέδωσης.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τής φωτογραφίας να παράγει μεγάλο αριθμό έργων, δηλαδή, πολύ απλά, φωτογραφιών, οι οποίες μάλιστα υπάρχουν σχεδόν σε τελική μορφή ακόμα και όταν αποκαλούνται κόπιες εργασίας, έδωσε ιδιαίτερη ώθηση σε μια γενικευμένη φωτογραφική κριτική, η οποία πολύ γρήγορα ξεπέρασε τα όρια τής εκπαίδευσης ή των καλλιτεχνικών αναγκών. Όλοι, παντού και πάντοτε, αναλώνονται πλέον σε απλουστευτικά σχόλια που περιορίζονται συνήθως σε ένα ναι και σε ένα όχι. Τελευταία μάλιστα, με τη μόδα των διαδικτυακών τόπων και των σχετικών φόρουμ, όλο και περισσότερες φωτογραφίες ανεβαίνουν στο διαδίκτυο, για να δεχτούν έναν καταιγισμό από επιγραμματικές απορρίψεις και συνθηματικούς επαίνους.
Η κριτική όμως έχει σαν κύριο περιεχόμενο να βοηθήσει σε κάτι. Αν δεν γίνεται γι’ αυτό, τότε σημαίνει ότι περιορίζεται στην κολακεία ή στην κακία. Με τον έπαινο όλοι χαίρονται και οι φιλίες ανθίζουν, και με την απόρριψη βγαίνει το άχτι και εξασφαλίζεται ένας νέος εχθρός. Για να βοηθήσει όμως η κριτική πρέπει να είναι εξατομικευμένη και με συγκεκριμένο στόχο. Αλλιώς πάνω σε ποια βάση και με ποια κριτήρια επιλέγει κανείς ή απορρίπτει; Αν είναι με δείγμα σύγκρισης τους πολύ μεγάλους φωτογράφους που αγαπάμε, τότε θα έπρεπε να απορριφθεί συλλήβδην και πάραυτα το μεγαλύτερο μέρος τής ελληνικής, ή και τής παγκόσμιας, φωτογραφικής παραγωγής. Οι μεγάλοι φωτογράφοι επομένως αποτελούν τον στόχο και τις βάσεις μας, αλλά όχι το μέτρο σύγκρισης.
Η κριτική πρέπει να εστιάζεται στον συγκεκριμένο φωτογράφο, στο έργο που μέχρι εκείνη τη στιγμή έχει καταφέρει να παρουσιάσει, στις προθέσεις του, στους πιθανούς στόχους που μπορεί να πετύχει και στην ψυχολογική και νοητική δυνατότητά του να αφομοιώσει θετικά τα επικριτικά ή επαινετικά σχόλια. Όλα αυτά δείχνουν ότι η κριτική δεν μπορεί να γίνεται με ελαφρό τρόπο, αλλά απαιτεί είτε το πλαίσιο ενός μαθήματος, είτε εκείνο μιας διαπροσωπικής σοβαρής επαφής. Και στις δύο περιπτώσεις αυτοί που εμπλέκονται στη διαδικασία (δηλαδή και ο κρίνων και ο κρινόμενος) έχουν αποδεχτεί τους ρόλους τους και τη σχέση τους με τον άλλο. Τότε η απόρριψη, ο έπαινος και τα συνοδευτικά επιχειρήματα γίνονται αφορμή για ουσιαστικές σκέψεις και δημιουργικές αλλαγές.