Φωτογράφος (2001)
Όσα χρόνια είμαι δάσκαλος φωτογραφίας και παρατηρώ την πορεία των μαθητών μου στην εξέλιξή τους από τα αρχάρια βήματα στη συνειδητή δημιουργία έχω επισημάνει τη διαμόρφωση ενός σταδιακού σχήματος που επαναλαμβάνεται πανομοιότυπο με ελάχιστες παρεκκλίσεις. Η πορεία αυτή μπορεί απλώς να εκτείνεται από την αμάθεια στη γνώση, μπορεί όμως και να συνεχίζει ή να συνοδεύεται και από την αντίστοιχη πορεία από την εικαζόμενη καλλιτεχνία στην πραγματική δημιουργία. Έτσι κι αλλιώς αναφέρεται σε εκείνους που ξεκίνησαν τη φωτογραφία από χαρά και αγάπη και γι αυτό αποφάσισαν να την εντάξουν με σοβαρότητα στη ζωή τους.
Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από το απόλυτο σκοτάδι, όταν ανατρέπονται οι βεβαιότητες τού παρελθόντος, χωρίς ακόμα να έχουνε μπει στη θέση τους οι γόνιμες αμφιβολίες τού παρόντος. Όταν δηλαδή παύει να θεωρεί κανείς ότι γνωρίζει τι είναι καλή φωτογραφία (όπως ακράδαντα πίστευε μέχρι εκείνη τη στιγμή) και δεν μπορεί ακόμα να αναγνωρίσει την ποιότητα αυτών που τού παρουσιάζουν σαν καλές. Σ’ αυτήν την πρώτη περίοδο είναι άλλωστε πολύ δύσκολη η φωτογραφική παραγωγή και σχεδόν αδύνατη η σωστή αυτοκριτική, μια και δεν έχουν ακόμη οικοδομηθεί τα κριτήρια.
Η δεύτερη περίοδος ταυτίζεται με το πρώτο γοητευτικό μισάνοιγμα τού παραπετάσματος. Οι καλές φωτογραφίες των τρίτων αρχίζουν να ξεχωρίζουν, αν και όχι ακόμα στο πλήρες εύρος τους. Η φωτογραφική παραγωγή γνωρίζει ένα δεύτερο ξεκίνημα σε πιο πειθαρχημένο πλαίσιο. Τα κριτήρια διαμορφώνονται το ένα μετά το άλλο. Το αποτέλεσμα, όμως, είναι από καλλιτεχνικά ανύπαρκτο έως φωτογραφικά ασήμαντο. Ο φωτογράφος αδυνατεί να αγγίξει με τις δικές του φωτογραφίες την ποιότητα που έχει αρχίσει να θαυμάζει. Και αυτό είναι κάτι που μπορεί πλέον ο ίδιος να το διαπιστώσει.
Η τρίτη περίοδος είναι ίσως η ευτυχέστερη. Όταν δηλαδή ο φωτογράφος όχι απλώς χαίρεται τη φωτογραφία των άλλων (και τη χαίρεται συνήθως όλο και περισσότερο και όλο και βαθύτερα), αλλά μπορεί να κάνει και δικές του φωτογραφίες, οι οποίες πλέον αρχίζουν να τον ικανοποιούν. Αυτή η στροφή συμβαίνει συνήθως ξαφνικά. Σαν ένα «ξεμπλοκάρισμα» τού μυαλού. Μετά από αυτήν την στροφή τίποτα πια δεν θα είναι τόσο (φωτογραφικά) ανούσιο όσο πριν. Οι παγίδες και οι κίνδυνοι μπορεί να είναι μεγαλύτεροι, αλλά θα κινούνται σε ένα άλλο επίπεδο φωτογραφικής γνώσης και συνείδησης. Οι φωτογραφίες μπορεί να είναι μέτριες, αλλά δεν θα είναι καλλιτεχνικά ανύπαρκτες.
Η τέταρτη περίοδος, που σημαδεύει και την έναρξη τού απογαλακτισμού από την επιρροή αλλά και από την συνακόλουθη ασφάλεια που παρέχει η κάλυψη τού δασκάλου, είναι η μακρύτερη, είναι αυτή που χαρακτηρίζεται από το εντονότερο άγχος, αλλά ευτυχώς και από τις μεγαλύτερες χαρές. Πρόκειται για την χωρίς τέλος περίοδο τής καλλιτεχνικής δημιουργίας με τις εξάρσεις και τις υφέσεις, με τους ενθουσιασμούς και τις απογοητεύσεις. Ο φωτογράφος παράγει πλέον φωτογραφίες που παρέχουν τη σιγουριά μιας καλοφτιαγμένης εικόνας και το σπέρμα μιας όχι πλέον απίθανης υψηλής ποιότητας. Ποιότητα που, όταν εμφανιστεί, τον γεμίζει χαρά, αλλά και τον φορτώνει με άγχος, μια και ξέρει πως ούτε βέβαιη ούτε συχνή μπορεί να είναι.
Η εξέλιξη από το σημείο αυτό και ύστερα διακρίνεται σε δύο γενικές, αν και αναγκαστικά σχηματοποιημένες, κατηγορίες. Η ένταξη σε μια από τις δυο κατηγορίες σχετίζεται περισσότερο με τον χαρακτήρα, τη γενικότερη μόρφωση και την ηθική τοποθέτηση τού φωτογράφου, παρά με την ευφυία και το ταλέντο του, τα οποία θεωρούμε ότι για να συνεχίζει μάλλον τα έχει (σε όποια κατηγορία και αν τον τοποθετήσουμε) και ότι εν πάσει περιπτώσει η ανασφάλειά του σχετικά με το αν τα διαθέτει σε υψηλό βαθμό σχετίζεται με τις παραπάνω παραμέτρους .
Όσοι ανήκουν στην πρώτη κατηγορία συνεχίζουν, έστω αυτομαστιγωνόμενοι και βαρυγκομώντες, να φωτογραφίζουν και να παράγουν ένα έργο που με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς προχωράει σε γραμμή είτε ποιοτικά ευθεία είτε ποιοτικά ανιούσα. Τα χαρακτηριστικά τους είναι ότι κρατούν τον εγωισμό τους σε ελεγχόμενη κατάσταση, ότι παρά τη σημαντική θέση που έχει η φωτογραφία στη ζωή τους δεν έχει εξαφανίσει τις υπόλοιπες αξίες και τα ποικίλα ανδιαφέροντά τους, αλλά κυρίως ότι παρά τα δημιουργικά άγχη και αδιέξοδα εξακολουθούν να χαίρονται τη φωτογραφία. Όσοι ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία έχουν αφήσει αχαλίνωτο τον εγωισμό τους, έχουν κάνει κέντρο τής ζωής τους όχι τη φωτογραφία αλλά τη φωτογραφική επιτυχία, και κυρίως έχουν χάσει τη χαρά τής φωτογραφίας, αυτή για την οποία ξεκίνησαν όλη την ιστορία.
Η μελέτη τού έργου πολλών γνωστών (ελλήνων και αλλοδαπών) φωτογράφων, που έχω τη γνώμη ότι ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, με πείθει ότι το σχήμα που έχω παρατηρήσει στο πλαίσιο τού μικρού κύκλου των μαθητών μου αφορά έναν πολύ ευρύτερο χώρο, όπου το δέντρο τής επιτυχίας και τής προβολής κρύβει το δάσος τής δημιουργίας. Είναι αναρίθμητες οι φορές που εκπλήσσομαι μπροστά στην ποιότητα τού νεανικού έργου ενός φωτογράφου, τού οποίου η σημερινή παραγωγή χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακή ρηχότητα και απλοϊκότητα. Χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να αντισταθμιστούν από την συνήθως υπερβολική παρουσίαση, αλλά που είναι ικανά να υποσχεθούν μιαν ευκολότερη πρόσβαση στη δημοσιότητα.
Οι μόνες συμβουλές που θα μπορούσα να δώσω στους φωτογράφους τής πρώτης κατηγορίας, την οποία είναι σαφές ότι προτιμώ και εκτιμώ, είναι να φροντίσουν να καλλιεργήσουν τον δημιουργικό τους (και όχι βέβαια τον κοινωνικό τους) εγωισμό, μια και έτσι θα παραμείνουν ευκολότερα στην τροχιά τής δημιουργικής παραγωγής και εξέλιξης, και σε αυτούς τής δεύτερης κατηγορίας αφενός να αναζητήσουν τους λόγους για την απώλεια τής δημιουργικής χαράς και αφετέρου να φανταστούν πως τη δουλειά τους τη βλέπουν και την κρίνουν οι λίγοι, οι ελάχιστοι συνήθως, των οποίων η γνώμη πρέπει πράγματι να μετράει γι αυτούς. Δηλαδή οι μεγάλοι δάσκαλοι τού παρελθόντος και ο κύκλος των οικείων τους τού παρόντος.