Τα Νέα (Ένθετο Πρόσωπα, 1999)
Η σχέση ειδησεογραφικής φωτογραφίας και δημοσιογραφικού λόγου γεννάει ένα σύνθετο πρόβλημα και μια ενδιαφέρουσα πρόκληση. Πρέπει ταυτοχρόνως να διατηρηθεί η πρωταρχική σημασία τού λόγου και να αξιοποιηθεί η ειδική αξία τής φωτογραφίας. Η φωτογραφική εικόνα δεν ήρθε για να υποκαταστήσει, ούτε καν να συμπληρώσει, τη δύναμη τού λόγου. Έφερε μια καινούρια διάσταση συγκίνησης με την παραπομπή στη σημασία τού χρόνου, με τη δύναμη τής οπτικής πληροφορίας και την αισθητική αξία τής φωτογραφικής γλώσσας.
Στη συνείδηση όμως τού κοινού η φωτογραφία αφηγείται τα ίδια με τον λόγο, με μεγαλύτερη όμως ένταση και ακρίβεια. Η άποψη αυτή έχει κάνει το μεγαλύτερο δυνατό κακό στη φωτογραφία και έχει παράλληλα βλάψει την ικανότητα αντίληψης, σκέψης και καλλιέργειας των αναγνωστών. Ο λόγος έχει τη δυνατότητα να αφηγείται με την πιθανότητα τής αλήθειας ή τού ψέματος. Οι φωτογραφίες από τη φύση τους δεν μπορούν να αφηγηθούν, παρά μόνον να περιγράψουν (με φαινομενική ακρίβεια και εικαζόμενη αληθοφάνεια) κάτι που (ως αυθαίρετα επιλεγμένο απόσπασμα τού κόσμου) είναι εν μέρει αλήθεια και εν μέρει ψέμα.
Ένας πόλεμος υπάρχει από τη στιγμή που ένας μάρτυρας τον αφηγείται. Η εμπιστοσύνη μας στην αξιοπιστία του θα μετρήσει για την αποδοχή των λόγων του. Μια φωτογραφία μπορεί ενδεχομένως να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση τής μαρτυρίας αυτής, δεν μπορεί όμως ποτέ να την υποκαταστήσει. Πριν από μερικά χρόνια συζητήθηκε πολύ και με ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση μια φωτογραφία δύο νεκρών τού Σεράγεβο, ερωτευμένων νέων διαφορετικού θρησκεύματος και στρατοπέδου. Αν παρατηρήσουμε όμως προσεκτικότερα αυτήν την (φωτογραφικά αδιάφορη) εικόνα, θα δούμε απλώς δύο κορμιά πεσμένα σε μιαν άσφαλτο, χωρίς να γνωρίζουμε ούτε την ταυτότητά τους, ούτε το θρήσκευμα και την εθνικότητά τους, ούτε την μεταξύ τους σχέση, ούτε την τοποθεσία τής πτώσης τους, ούτε αν η πτώση σημαίνει απώλεια αισθήσεων, τραυματισμό ή θάνατο, ούτε τον χρόνο κατά τον οποίον συνέβη και, τέλος, ούτε αν οι εικονιζόμενοι είναι πράγματι αυτό που δείχνουν ή υποκρίνονται. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για «καλή» φωτογραφία από τη στιγμή που τα στοιχεία της, μέσα από τον τρόπο που θα είχαν συντεθεί, θα γεννούσαν ένα νέο, αυτόνομο και αυτοδύναμο περιεχόμενο, με ενσωματωμένη συγκίνηση που δεν θα όφειλε τίποτα στις έξωθεν πληροφορίες. Θα μας ήταν αδιάφορο, αν μια τέτοια φωτογραφία είναι πραγματική ή σκηνοθετημένη, ούτε θα έπαιζαν κάποιο ρόλο οι πραγματικές συντεταγμένες τής πραγματοποίησής της.
Ένα χαρακτηριστικό (μεταξύ άλλων) τής ειδησεογραφικής φωτογραφίας είναι ότι συνήθως ασχολείται με τη δυστυχία, μια και, όπως λένε, αυτή είναι είδηση και όχι η ευτυχία. Εδώ όμως σκοντάφτουμε σε μια εγγενή δυσκολία τής φωτογραφικής εικόνας, την αδυναμία της δηλαδή να απεικονίσει τη δυστυχία. Αυτό συμβαίνει γιατί η φόρμα μιας («καλής») φωτογραφίας είναι πάντοτε πλήρης και αρμονική. Όσο περισσότερο λοιπόν ο φωτογράφος προσπαθεί να κάνει μια «καλή» φωτογραφία απεικονίζοντας τη δυστυχία, τόσο «ωραιότερη» φωτογραφία προκύπτει, και συνεπώς τόσο λιγότερο κατάλληλη για απεικόνιση δυστυχίας. Η μόνη δυνατότητα φωτογραφικής απεικόνισης τής δυστυχίας είναι η καταγραφή της ως απλού γεγονότος. Τότε όμως απαιτείται η έστω και περιορισμένη συνδρομή τού λόγου. Αφενός διότι η ίδια η φωτογραφία δεν μπορεί από μόνη της να δώσει πληροφοριακά στοιχεία τού γεγονότος και αφετέρου διότι η απουσία τού λόγου δεν αντισταθμίζεται από την καλλιτεχνική αφαίρεση, η οποία ξεπερνώντας την περιγραφή θα έδινε στην εικόνα την μεταφορική της αξία. Γι αυτό και οι καλοί φωτογράφοι υπαινίσσονται (μέσα από ευρήματα φωτογραφικής γλώσσας) αφηρημένα συναισθήματα και όχι συγκεκριμένες δυστυχίες. Ελάχιστες δημοσιογραφικές φωτογραφίες το έχουν πετύχει, με φωτεινά παραδείγματα τις φωτογραφίες από τον πόλεμο τού Ειρηνικού τού W. Eugene Smith, όπου ο πόλεμος και ο φόβος είναι φυσικά απόντες και υπαινικτικά παρόντες, χωρίς την ανάγκη παρουσίας τού λόγου, ουδέ καν για τον τοπικό ή χρονολογικό προσδιορισμό. Πολλές (απαράδεκτες κατά τη γνώμη μου) φωτογραφίες τού πολύ καλού φωτογράφου Sebastiao Salgado από την πείνα στη Σομαλία έχουν εξαιρετική γωνία λήψεως, ατμοσφαιρικό τύπωμα, μαγικό φωτισμό, φορμαλιστικούς παραλληλισμούς, τη στιγμή που απεικονίζουν ένα πτώμα ή ένα ετοιμοθάνατο σκελετωμένο παιδί. Μπορούμε άραγε να μιλάμε για μια θαυμάσια φωτογραφία πτώματος;
Από δημοσιογραφικής πλευράς η φωτογραφία είναι λιγότερο σημαντική από τη λεζάντα ή τον τίτλο. Οι διάσημες ειδησεογραφικές φωτογραφίες τής ιστορίας (ο στρατιώτης τού ισπανικού πολέμου, η σημαία στην Ιβοζίμα, ο εκτελούμενος Βιετκόνγκ κλπ) δεν έχουν συνήθως καμιά αμιγώς φωτογραφική αξία, ούτε μεταφέρουν αυτοτελώς είδηση. Η είδηση και η σημασία τους βρίσκεται στη λεζάντα τους, στον ρόλο τους ως συμβόλων και στην ιστορική τους φόρτιση. Συνιστούν περισσότερο εναύσματα ανάμνησης μέσα στο ιστορικό λεύκωμα τού κόσμου, όπως περίπου οι αναμνηστικές φωτογραφίες διακοπών και εορτών μέσα στο οικογενειακό μας άλμπουμ. Η χρήση και η λειτουργία των φωτογραφιών αυτών τους έδωσε την αξία, που η ίδια η φωτογραφική γλώσσα δεν μπόρεσε να τους δώσει.
Ποιος επομένως είναι ο ρόλος τής ειδησεογραφικής φωτογραφίας και ποια η καλύτερη χρήση της; Πιστεύω ότι οι καλοί επαγγελματίες φωτογράφοι ειδήσεων έχουν συνειδητοποιήσει ότι η εικόνα συνοδεύει το κείμενο και δεν είναι αυτή που ενημερώνει. Οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται επίσης ότι η φόρμα έχει πάντοτε σχέση με το θέμα και το περιέχομενο τής φωτογραφίας και δεν πρόκειται για μιαν αυθαίρετη σύνθεση ή μανιέρα. Συνήθως μάλιστα η ένταση των ειδησεογραφικών θεμάτων δεν ταιριάζει με τις κραυγαλέες φόρμες, ούτε με τις λυρικές υπογραμμίσεις. Άλλωστε, η δύναμη τής φωτογραφίας βρίσκεται στον υπαινιγμό και όχι στις φωνασκίες. Θα ήταν, τέλος, καλό οι φωτογράφοι των ειδήσεων να μη διακατέχονται από το άγχος τού scoop, τής μοναδικής δηλαδή στιγμής, και τής επιτυχίας. Γιατί έτσι πολυβολούν το θέμα τους χωρίς να δημιουργούν. Μεγαλύτερη ηρεμία, περισσότερη συγκέντρωση και λιγότερα κλικ μάλλον θα βελτίωναν το τελικό αποτέλεσμα. Οι δημοσιογράφοι πάλι αντιλαμβάνονται ότι η επιλογή τής φωτογραφίας δεν είναι ούτε λογικό ούτε εφικτό να είναι πάντοτε η εικονογράφηση των λόγων τους. Αν αυτό τύχει να συμβεί, έχει καλώς. Επειδή όμως σπανίως συμβαίνει, ας επιλέγουν εκείνη τη φωτογραφία που θα υπαινίσσεται όσα οι ίδιοι υποστηρίζουν. Ίσως, τέλος, θα έπρεπε κάποια στιγμή να δοθεί στη φωτογραφία και ένας αυτόνομος χώρος. Να αφεθεί δηλαδή μια φωτογραφία να λειτουργήσει από μόνη της και σε λίγο μεγαλύτερο μέγεθος, χωρίς να προσδιορίζεται από τη λεζάντα της και χωρίς να τής ζητείται να συνοδεύει ένα κείμενο ή να το υποκαθιστά. Αυτό θα αύξανε απέναντί της τον ενθουσιασμό των φωτογράφων, τον σεβασμό των δημοσιογράφων και τη σοβαρότητα των αναγνωστών.
Λεζάντες φωτογραφιών
1. (Κωδικός 122943) Τα ερείπια πίσω από την γυναίκα με τη φωτογραφία θα μπορούσαν να οφείλονται σε σεισμό, πυρκαγιά, μπουλντόζα ή κάτι άλλο. Η φωτογραφία γίνεται κατάλληλη για δημοσιογραφική χρήση, όταν συνδεθεί με την λεζάντα της. Θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί και για άλλον πόλεμο (αν χαλαρώσει η δημοσιογραφική δεοντολογία). Από φωτογραφικής πλευράς η φωτογραφία θα ήταν πιο δυνατή, αν δεν υπήρχαν τα ερείπια και τη θέση τους είχε πάρει ένα ουδέτερο γκρίζο φόντο π.χ. ενός τοίχου. Η αφαίρεση στοιχείων δυναμώνει τα υπόλοιπα, ενώ γεννάει το ενδιαφέρον τής αμφισημίας. Η προσθήκη επεξηγηματικών στοιχείων δίνει στον θεατή την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζει τις λεπτομέρειες, καθοδηγεί την ευσυγκινησία του και αδρανοποιεί τη σκέψη του. (Η λεζάντα μας πληροφορεί πως η φωτογραφία τραβήχτηκε στις 7 Μαίου 1999 στη Νις τής Σερβίας και πως το σπίτι της καταστράφηκε σε αεροπορική επιδρομή τού ΝΑΤΟ κατά την οποία σκοτώθηκαν 11 πολίτες.)
2. (Κωδικός 141126) Αυτό το χαρούμενο οικογενειακό πικνίκ των ανθρώπων με τα χαμογελαστά πρόσωπα θα μπορούσε, έτσι απλά φωτογραφημένο, να αποτελεί μέρος ενός οικογενειακού άλμπουμ. (Η λεζάντα μας πληροφορεί πως πρόκειται για κατοίκους τού Βελιγραδίου που τρώνε στο ύπαιθρο λόγω διακοπής ρεύματος).
3. (Κωδικός 148990) Μια γκρεμισμένη γέφυρα μπορεί να είναι παλιά και να μην χρησιμοποιείται από καιρό, όπως μπορεί και να καταστράφηκε από ορμητικά νερά. Ο πόλεμος δεν εμφανίζεται. Το παιδί στο πρώτο πλάνο στερεί από τη φωτογραφία την έστω και μικρή δύναμη που θα είχε, αν το τοπίο είχε αφεθεί να λειτουργήσει με τη δική του αφαίρεση. Ο φωτογράφος δεν σκέφτηκε ότι το μονοπάτι επιτελεί τον φορμαλιστικό του ρόλο ακόμα και χωρίς το παιδί, ενώ η προσθήκη τού τελευταίου παρασέρνει το βλέμμα μακριά από τη σιωπή τής καταστροφής. Προσπαθώντας να κάνει κάτι παραπάνω έκανε κάτι λιγότερο. (Η λεζάντα μας πληροφορεί πως πρόκειται για γέφυρα που καταστράφηκε ύστερα από αεροπορική επιδρομή τού ΝΑΤΟ, που προκάλεσε τον θάνατο τουλάχιστον 12 ανθρώπων).
4. (Κωδικός 142314) Η αφθονία των αγαθών στην προθήκη και η ηρεμία τής όλης σκηνής ουδόλως παραπέμπει στον πόλεμο. Το κερί μπορεί να οφείλεται σε δημιουργία ατμόσφαιρας ή σε παροδική διακοπή ρεύματος σε μια οποιαδήποτε πόλη. (Η λεζάντα μας πληροφορεί ότι πρόκειται για μαγαζί στο Βελιγράδι στις 24 Μαίου 1999 και η διακοπή ρεύματος οφείλεται στους βομβαρδισμούς τού ΝΑΤΟ).
5. (Κωδικός 113904) Μια καλοτραβηγμένη φωτογραφία με σωστή και δυναμική κατανομή των όγκων. Η γέφυρα μπορεί να είναι αποτέλεσμα ενός σεισμού στην Καλιφόρνια ή αλλού, όπως μπορεί να είναι και καρέ μιας από τις πολλές ταινίες καταστροφών. Ακόμα και οι μάστορες φωτογράφοι δεν μπορούν να προσδώσουν πνοή σε μια φωτογραφία, όταν περιμένουν από αυτήν απλώς μια μαρτυρία. Ενδιαφέρον πάντως είναι ότι αυτή η σωστή φωτογραφία δεν βρήκε θέση στις σελίδες τής εφημερίδας. (Η λεζάντα μας πληροφορεί ότι η γέφυρα καταστράφηκε στις 29 Απριλίου 1999 από επιδρομή τού ΝΑΤΟ).
6. (Κωδικός 144054) Μια από τις καλύτερες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στον πόλεμο και βεβαίως μια από τις πιο άχρηστες για παροχή ειδησεογραφικών πληροφοριών. Είναι λογικό και σύνηθες οι καλές φωτογραφίες να είναι αυτές που βρίσκονται στο όριο μεταξύ τού λευκώματος και τού καλάθου των αχρήστων. Η δημοσίευση μιας τέτοιας φωτογραφίας ανεξάρτητα από άρθρο και χωρίς κανένα σχόλιο με μόνη λεζάντα τον τόπο και τον χρόνο θα είχε περισσότερη δύναμη από άλλες πιο φλύαρες. (Η λεζάντα μας πληροφορεί ότι το σύννεφο καπνού οφείλεται σε επιδρομή τού ΝΑΤΟ στο Κόσοβο στις 26 Μαίου 1999).
7. (Κωδικός 122992) Μια κλασικά σωστή (σχεδόν παραγγελία) δημοσιογραφική φωτογραφία (και από δημιουργικής πλευράς αδιάφορη) που μας καθοδηγεί χωρίς παρεκκλίσεις, σε συνδυασμό με τη λεζάντα, σε προφανή συμπεράσματα. Παρόλα αυτά κανείς μας δεν ξέρει αληθινά από τι γκρεμίστηκε το σπίτι. Μπροστά σε μια τέτοια αμφιβολία ίσως η εικόνα του ολοφυρόμενου να ήταν αποτελεσματικότερη χωρίς το φόντο των ερειπίων. Τότε όμως δεν θα ήταν κατάλληλη για τον δημοσιογράφο. Δυστυχώς και αυτή η φωτογραφία (όπως τόσες άλλες), όταν δημοσιεύτηκε, υπέστη άνευ λόγου γραφιστική διόρθωση και έγινε οβάλ. (Η λεζάντα μας πληροφορεί ο εικονιζόμενος θρηνεί για το σπίτι του που καταστράφηκε στη Νις στις 7 Μαίου 1999 από επιδρομή τού ΝΑΤΟ).