- Μπορούν έννοιες όπως η ελευθερία, ο θάνατος, η υπαρξιακή μοναξιά και η αναζήτηση νοήματος να αποδοθούν μέσα από το φωτογραφικό φακό; Αν ναι, θα μπορούσατε να αναφέρετε μερικά ονόματα σύγχρονων Ελλήνων φωτογράφων στο έργο των οποίων εντοπίζονται;
Οι έννοιες που μνημονεύσατε είναι συστατικές σχεδόν κάθε έργου τέχνης. Ειδικά ο θάνατος αποτελεί στην ουσία τη γενεσιουργό αιτία τής τέχνης. Επομένως κάθε σημαντικό έργο έχει σχέση με τον θάνατο και παράλληλα με την έννοια τού χρόνου που συνδέεται μαζί του. Η μοναξιά (υπαρξιακή ή πρακτική), η ελευθερία (ασαφής λέξη όταν χρησιμοποιείται μόνη της), αλλά και άλλες πολλές έννοιες έχουν συνήθως εξαιρετικά στενή σχέση με τον θάνατο.
Η φωτογραφία είναι ένα εκφραστικό μέσο κατεξοχήν αφηρημένο και μεταφορικό. Επομένως αν ασχολείται φανερά με τις παραπάνω έννοιες δεν μπορεί παρά να πρόκειται για πολύ κακή φωτογραφία. Αν ασχολείται ουσιαστικά, δηλαδή αφηρημένα, δεν επιτρέπει στον θεατή ή τον κριτικό να υπερβεί την προσωπική του, και πάλι αφηρημένη, ερμηνεία. Κατά συνέπεια ουδέποτε θα τολμούσα, είτε για Έλληνα ή για αλλοδαπό φωτογράφο, να προσδιορίσω έτσι περιοριστικά το περιεχόμενο τής δουλειάς του.
Στον κινηματογράφο συμβαίνει αυτό; Αν ναι, μπορείτε να αναφέρετε –αντίστοιχα- ονόματα ή/και έργα σύγχρονων Ελλήνων σκηνοθετών;
Ο κινηματογράφος συνιστά ακόμα μεγαλύτερη παγίδα από τη φωτογραφία, επειδή το σενάριο τον κάνει πιο ρεαλιστικό και η υπόθεση τής ταινίας κινδυνεύει να παρασύρει τον θεατή σε εύκολες και επιφανειακές γενικότητες. Θα αποφύγω και πάλι να αναφέρω συγκεκριμένα ονόματα. Μπορεί όμως κάποιος που φαινομενικά ασχολείται με θέματα οικογενειακά, όπως π.χ. ο Yasujiro Ozu ή ο John Cassavetes, να βρίσκεται από ορισμένη πλευρά πιο κοντά στον προβληματισμό τού θανάτου από κάποιον που περιγράφει πολέμους ή κηδείες.
- Φωτογραφία, κινηματογράφος, ζωγραφική. Ποια είναι τα σημεία σύγκλισης και ποιες οι διαφορές αυτών των τριών ειδών τέχνης;
Όλες οι τέχνες έχουν σημεία σύγκλισης. Αυτό που ενδιαφέρει είναι τα σημεία απόκλισης, γιατί καθιστούν το έργο κάθε καλλιτέχνη πιο ιδιαίτερο. Υπάρχει φωτογραφία που έμμεσα παραπέμπει στην γλυπτική (πολύ συχνότερα από όσο συμβαίνει με τη ζωγραφική), ‘η στον κινηματογράφο ή στη μουσική. Τα εξωτερικά στοιχεία δεν πρέπει να μας επηρεάζουν. Μια φωτογραφία δεν έχει μεγαλύτερη σχέση με τη ζωγραφική, επειδή λόγου χάριν είναι δισδιάστατη και έγχρωμη, από όσο με την ποίηση. Ούτε με τον κινηματογράφο, επειδή χρησιμοποιεί φακό και φιλμ, από όσο με τη μουσική. Αυτό που είναι σημαντικό είναι με ποιο τρόπο η κάθε τέχνη οδηγείται στην υπέρβαση και ποια είναι τα ιδιαίτερα συστατικά τού κάθε επί μέρους καλλιτεχνικού γεγονότος. Και εκεί οι διαφορές αποδεικνύονται πιο σημαντικές, και κυρίως πιο γόνιμες, από τις ομοιότητες.
- Ισχυρίζεστε ότι η φωτογραφία δεν πρέπει να διαλαλεί τα συναισθήματά της. Πως μπορεί να υπάρξει ασφαλής τρόπος ερμηνείας της;
Το συναίσθημα είναι επικίνδυνο να προβάλλεται σε οποιαδήποτε τέχνη, διότι συμβάλλει στην αποδυνάμωση τής καλλιτεχνικής συγκίνησης. Και βέβαια δεν υπάρχει η παραμικρή ασφάλεια κατά την ερμηνεία τού έργου τέχνης. και δεν βλέπω άλλωστε τον λόγο για τον οποίο πρέπει να ερμηνεύεται .ένα έργο τέχνης, αφού έτσι στην ουσία αποδομείται. Αυτό που χρειάζεται είναι να κατακτηθεί ένας τρόπος προσέγγισής του ώστε να εξασφαλιστεί η απόλαυση. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο απαιτείται πριν από όλα βαθιά προς τούτο επιθυμία, και κατόπιν εξοικείωση και γνώση.
- Ένα βασικό χαρακτηριστικό της φωτογραφίας είναι η αποτύπωση, η οποία καλύπτει τη βασική ανθρώπινη αγωνία να σταματήσει ο χρόνος. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της φωτογραφικής δημιουργίας είναι η ανάγκη μοναξιάς. Θα ήταν εσφαλμένη η διαπίστωση ότι η ίδια η φύση της φωτογραφίας εμπεριέχει «βασικές ανησυχίες» που βρίσκονται στη ρίζα της ύπαρξής μας;
Βασικό στοιχείο τής φωτογραφίας δεν είναι η αποτύπωση, αλλά η μεταμόρφωση. Πώς θα φανεί φωτογραφημένο κάτι που υπάρχει αλλά φωτογραφήθηκε. Η μοναξιά δεν βλέπω γιατί είναι προνόμιο ή ανάγκη τού φωτογράφου και όχι κάθε άλλου καλλιτέχνη. Αν η άσκηση τής φωτογραφίας είναι μοναχική, ακόμα μοναχικότερη είναι αυτή τής ποίησης. Ο χρόνος παραμένει ουσιαστικό στοιχείο τής φωτογραφίας μαζί με τον χώρο. Αλλά είναι και συστατικό στοιχείο όλης τής τέχνης. Τουλάχιστον όταν αυτή στρέφεται σε υψηλούς στόχους. Οι βασικές ανησυχίες που βρίσκονται στη ρίζα τής ύπαρξης μπορεί να απαντηθούν από διάφορες δραστηριότητες ή σκέψεις τού ανθρώπου. Μία από αυτές είναι η τέχνη.
- Υποστηρίζετε ότι όλοι οι καλλιτέχνες εκφράζουν τον ψυχισμό τους και αυτό ενσωματώνεται στο έργο τους, χωρίς να αποτελεί την ορατή επιφάνειά του. Οι καλλιτέχνες έχουν επίγνωση αυτής της έκφρασης;
Ο καλλιτέχνης δεν εκφράζει τον ψυχισμό του περισσότερο από έναν οποιονδήποτε άνθρωπο. Ο καλλιτέχνης όμως, σε αντίθεση με τον οποιονδήποτε άνθρωπο, νιώθει, αν τουλάχιστον είναι ειλικρινής, την ανάγκη να δημιουργήσει κάτι που χωρίς τη δική του παρουσία δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει. Στη διαδικασία τής (ειλικρινούς, επαναλαμβάνω) δημιουργίας ο ψυχισμός (αλλά και ο χαρακτήρας, η παιδική ηλικία, οι γνώσεις κλπ) θα βρουν τον τρόπο να σφραγίσουν το έργο. Αν όλα τα παραπάνω δεν αφομοιωθούν στο έργο και παραμείνουν ορατά στην επιφάνεια, τότε δεν έχει επιτευχθεί η υπέρβαση, στοιχείο απαραίτητο κάθε σημαντικού έργου.
7. Όσον αφορά τον κινηματογράφο ισχυρίζεστε ότι το σενάριο τον κάνει πιο ρεαλιστικό και η υπόθεση της ταινίας κινδυνεύει να παρασύρει τον θεατή σε εύκολες και επιφανειακές γενικότητες και αποφεύγετε να αναφέρετε συγκεκριμένα ονόματα σκηνοθετών. Ωστόσο, ο Bergman θεωρείται από πολλούς γνωστός εκπρόσωπος του υπαρξισμού στον κινηματογράφο. Εντοπίζεται, κατά τη γνώμη σας, ανάλογος προβληματισμός στο έργο κάποιου Έλληνα σκηνοθέτη;
Δεν γνωρίζω καλά τον ελληνικό κινηματογράφο για να εκφέρω γνώμη, αλλά και πάλι θα δίσταζα να περιορίσω έναν τόσο σύνθετο σκηνοθέτη όπως τον Bergman ορίζοντάς τον σαν υπαρξιστή. Η τέχνη δεν είναι φιλοσοφία και δεν λειτουργεί μέσα σε συστήματα.