Η φωτογραφία ως τέχνη και η τέχνη ως φωτογραφία
Η φωτογραφία είναι πολλά άλλα πράγματα και μπορεί να γίνει και τέχνη. Η κάθε τέχνη έχει πολλά κοινά με τις άλλες αλλά και πολλά δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η σύγχυση που υπάρχει οφείλεται στο ότι οι άλλες τέχνες έχουν ήδη ένα καθιερωμένο λεξιλόγιο και ένα παρελθόν, ενώ η φωτογραφία συγχέεται περισσότερο με τις μη καλλιτεχνικές εφαρμογές της.
Φωτογραφία σημαίνει φαντασία ή φως;
Όλη η τέχνη ασχολείται με κάτι που είναι έξω από τον ορατό κόσμο χρησιμοποιώντας στοιχεία του ορατού. Δηλαδή, ο καλλιτέχνης δεν έρχεται να αποδώσει τη φύση, αλλά χρησιμοποιεί τη φύση για να αποδώσει τον δικό του κόσμο. Το φως στη φωτογραφία είναι ένα εργαλείο, δεν είναι το αντικείμενό της. Χρησιμοποιεί το φως, απλώς το αποτέλεσμα περιλαμβάνει τεχνικά μέσα -ανάμεσα στα οποία είναι και το φως- αλλά και φαντασία, δηλαδή τον κόσμο του φωτογράφου, για να αποκτήσει και ενδιαφέρον καλλιτεχνικό.
Ο φωτογράφος παρατηρητής ή ενορχηστρωτής εικόνων;
Είναι και τα δύο. Η οξύτατη παρατήρηση του κόσμου οδηγεί στις περιοχές που είναι πέρα από τον ορατό κόσμο. Αυτό όμως είναι η αφετηρία του, από κει και πέρα γίνεται ενορχηστρωτής, δηλαδή κάθε φωτογραφία, όσο και αν είναι φαινομενικά φωτογραφία παρατήρησης, εμπεριέχει σκηνοθεσία, δηλαδή ενορχήστρωση.
Τι σημαίνει για σας φωτογραφία;
Κάτι που έχει σχέση με τον κόσμο σαν αφετηρία, αλλά βαθύτερα με τον χρόνο, με τον χώρο και με τον προσωπικό κόσμο ενός φωτογράφου. Σε μια φωτογραφία κοιτάω αυτό που μου δείχνει, που είναι η προσέγγιση του κόσμου, αλλά στην ουσία θέλω να δω πίσω από αυτό τον κόσμο ενός καλλιτέχνη. Με συγκινεί και με παρηγορεί ότι ένας καλλιτέχνης μου δείχνει και μου βγάζει έναν κόσμο προς τα έξω. Αυτό που μετράει για μένα είναι η αίσθηση του χρόνου και ο τρόπος χειρισμού του χώρου. Αυτό δημιουργεί το ιδιαίτερο περιεχόμενο της φωτογραφίας και της συγκίνησης της. Με ενδιαφέρει η καλλιτεχνική φωτογραφία, αλλά με ενδιαφέρει πάρα πολύ και η αναμνηστική, αυτή που λέμε οικογενειακή. Έχει τα στοιχεία του προσωπικού κόσμου του φωτογράφου, έχει σαφέστατα τη διάσταση του χρόνου, αλλά αυτό που δεν έχει είναι τη γνώση του χώρου. Επομένως έχει τρυφερότητα, έχει συγκίνηση αλλά της λείπει η εκζήτηση της μορφής που θα προερχόταν από έναν φωτογράφο που έχει συνείδηση της τέχνης της φωτογραφίας.
Στη φωτογραφία το μάτι ή η καρδιά υπερισχύει;
Θα χρησιμοποιήσω μια φράση του Cartier-Bresson. Η καλή φωτογραφία βγαίνει την ώρα που το μάτι, η καρδιά και το μυαλό (δηλαδή το χέρι) βρίσκονται στην ίδια ευθεία.
Και πότε το πετυχαίνουμε;
Σπανίως και δεν το ξέρουμε. Ευτυχώς που δεν το ξέρουμε γιατί έτσι μπορούμε και δουλεύουμε. Ξαφνικά διαπιστώνεις ότι κάποια στιγμή συμβαίνει, το διαισθάνεσαι. Αλλά τις περισσότερες φορές είναι απατηλό και δεν πρέπει να ασχολείσαι με αυτό. Ο καλλιτέχνης δημιουργεί πιο πολύ μέσα από τις διαδικασίες παρά από μέσα τις εμπνεύσεις, απλώς πρέπει να έχει τη διαύγεια -που δεν είναι εύκολο ούτε δεδομένο- να δει ότι το έχει πετύχει.
Η αξία του κάδρου;
Πιστεύω πολύ στην αξία του κάδρου, αν και υπάρχουν πολλοί θεωρητικοί που λένε ότι έχει ξεπεραστεί. Κάδρο είναι η σύνθεση, είναι ο τρόπος που μπαίνουν τα πράγματα σε ένα δεδομένο πλαίσιο. Το κάδρο λοιπόν δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός που δεν μας ενδιαφέρει. Μέσω του κάδρου δημιουργείται η συγκίνηση του περιεχομένου.
Και η σημασία της σκιάς;
Το φως είναι η σκιά. Να πω τώρα κάτι υπερβολικό; Είναι η σημασία της δυστυχίας στη ζωή. Η χαρά της ζωής είναι ότι είμαστε δυστυχισμένοι. Αυτό που σας λέω δεν είναι θεωρητικό. Το έχω διαπιστώσει πολύ και στη δική μου ύπαρξη, αλλά και στη φωτογραφία. Η σκιά μου αρέσει γιατί μου αρέσει το φως. Ο θάνατος με απασχολεί γιατί λατρεύω τη ζωή. Και τη δυστυχία τη γυροφέρνω γιατί έτσι μπορώ να νιώσω ευτυχισμένος.
Μεγεθύνει το μυστήριο;
Βέβαια. Η σκιά, το σκοτάδι, το βάθος, όλα αυτά σχετίζονται με το μυστήριο. Η τέχνη είναι κατ’ αρχήν μυστήριο, γι’ αυτό μας γοητεύει.
Βλέποντας εκ των υστέρων τις φωτογραφίες σας καταλαβαίνετε πράγματα που δεν είχατε δει;
Ναι, πολύ ωραία ερώτηση. Καταλαβαίνω πράγματα για τον εαυτό μου. Δηλαδή κάνοντας μία μελέτη των φωτογραφιών λέω: μα δεν είναι δυνατόν να βγάζω και να βλέπω πάντα έτσι. Δεν το καταλαβαίνεις την ώρα που κοιτάς τον κόσμο. Βλέποντας τον εαυτό μου βλέπω και πολλά πράγματα που δεν μου αρέσουν. Προσπαθώ να ξεφύγω, αλλά δεν γίνεται την ώρα που φωτογραφίζεις. Και εκεί γίνεται μια πολύ ωραία πάλη. Όταν λες: βαρέθηκα να κάνω τέτοιες φωτογραφίες. Είναι πολύ απλό να πεις: θα κάνω κάτι ανάποδο. Πρέπει όμως να βγαίνει από μια ανίχνευση του εαυτού σου. Από μια τόλμη. Το γεγονός ότι κάνω φωτογραφίες πολύ ισορροπημένες, πολύ καθαρές, κάτι σημαίνει, δεν είναι μια απλή επιλογή. Για να περάσω π.χ. σε φωτογραφίες φλου, χρειάζεται μια πορεία. Καλλιτεχνική και προσωπική. Άρα δεν νομίζω ότι μαθαίνω για τον κόσμο, μαθαίνω για τον εαυτό μου. Τι συμβαίνει τώρα με τον κόσμο; Στη διαδικασία της φωτογραφικής δουλειάς, μαθαίνεις να βλέπεις τον κόσμο και θα έλεγα ότι αγαπάς και ορισμένα πράγματα που τα αγαπούσες αλλιώς. Σχεδόν τη στιγμή που σηκώνω τη μηχανή αρχίζω και βλέπω τα πράγματα -αυτός είναι ο κόσμος- την ώρα εκείνη δεν βλέπω καθόλου φωτογραφία, όμως όταν ξαφνικά βλέπω τι έκανα, τότε αρχίζω να βλέπω πια εμένα. Και ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι, αν ξαναδεί κανείς τα μέρη που φωτογράφησε, διαπιστώνει ότι τα φωτογράφησε αλλιώς, δηλαδή ότι το δικό του κομμάτι δεν ήταν το κομμάτι που ήταν εκεί. Και αυτό είναι ένα πολύ γοητευτικό παιχνίδι.
Η αντικειμενική και υποκειμενική αλήθεια, θα λέγαμε, της φωτογραφίας
Ακριβώς. Το θέσατε ωραιότατα. Η τέχνη είναι μια υποκειμενική αλήθεια που χρησιμοποιεί στοιχεία της πραγματικότητας. Αν μείνουν αντικειμενικά, είναι κάτι πολύ βαρετό. Αν γίνουν υποκειμενικά σε βαθμό που δεν αναγνωρίζεται ο αντικειμενικός κόσμος, για μένα είναι πάλι βαρετό, για άλλους όχι. Άρα πρέπει να παίξεις σε τεντωμένο σκοινί κι εκεί είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόκληση.