Καθρέφτης και παράθυρο. Δυστυχία και ευτυχία στη φωτογραφία
Ο John Szarkowski υπήρξε ένας πολύ μεγάλος επιμελητής-διευθυντής, του τμήματος φωτογραφίας του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MΟMA) για 25 χρόνια. Σε αυτόν οφείλουμε πολλούς φωτογράφους, πολλή πρόοδο της φωτογραφίας, πολύ σημαντική σκέψη.
Είχε χρησιμοποιήσει σε ένα βιβλίο του τον εξής όρο: είχε μιλήσει για τη φωτογραφία όταν είναι παράθυρο και τη φωτογραφία όταν είναι καθρέφτης. Αυτό ισχύει βέβαια σε όλη την τέχνη, αλλά στη φωτογραφία έχει και μεγαλύτερη σχέση με την απεικόνιση. Η φωτογραφία είναι πάντοτε παράθυρο, διότι ανοίγω ένα παράθυρο στον θεατή μέσω του οποίου βλέπει τον κόσμο. Όπως και ο κινηματογράφος. Του ανοίγω το παράθυρο. Αλλά είναι ταυτόχρονα και ένας καθρέφτης. Ποιος απεικονίζεται στον καθρέφτη; Πρωτίστως ο δημιουργός. Είναι ο καθρέφτης του εαυτού του. Κάνει ένα έργο τέχνης και καθρεφτίζεται μέσα στο έργο τέχνης. Όταν το έργο τέχνης όμως είναι δυνατό και πετυχημένο τότε ο καλλιεργημένος, ευαισθητοποιημένος, δημιουργικός θεατής βλέπει και αυτός τον εαυτό του στον καθρέφτη την ίδια ώρα που βλέπει το παράθυρο που του ανοίγει ο άλλος. Άρα η δουλειά μέσα στη φωτογραφία είναι συνεχής εναλλαγή του παραθύρου με τον καθρέφτη. Σε άλλες φωτογραφίες υπερτερεί το ένα, σε άλλες το άλλο, αλλά πάντως πρέπει να υπάρχουν και τα δύο. Ο έξω κόσμος, το παράθυρο, σε σχέση με τον καθρέφτη του φωτογράφου, συνδυασμός που θα οδηγήσει στην κινητοποίηση των αισθητηρίων του θεατή, ο οποίος θα δει τον εαυτό του στον καθρέφτη της φωτογραφίας. Αυτά όλα ακούγονται εύκολα, ενώ είναι πάρα πολύ δύσκολα.
Θα πω όμως και κάτι ακόμα. Η απεικόνιση, το είδωλό μας στον καθρέφτη, δημιουργείται μέσα από τις πληροφορίες του έξω κόσμου, άρα αυτές οι πληροφορίες δεν είναι αμελητέες. Πρέπει να τις χρησιμοποιήσω όμως σύμφωνα με τον εαυτό μου. Επομένως, μια πληροφορία που είναι τρομακτικά σημαντική είναι δύσκολο να την πλάσω σαν πλαστελίνη και να τη φέρω στα δικά μου μέτρα. Γι' αυτό είπα και πριν προτιμώ έναν μεσήλικα από ένα μωρό ή έναν πολύ γέρο, διότι ως πληροφορία το μωράκι ή ο υπέργηρος είναι πολύ έντονες πληροφορίες. Ο μεσήλικας, που έχει και πολύ μεγαλύτερο περιθώριο χρόνου, είναι λιγότερο έντονη πληροφορία. Ακόμα και να πω τη λέξη μωρό, γέρος, μεσήλικας, η τελευταία λέξη έχει λιγότερο έντονη πληροφορία, άρα μπορώ να τη χρησιμοποιήσω καλύτερα.
Επομένως, οι πληροφορίες μπορεί να είναι και μηδενικές. Πότε είναι μηδενικές; Σε μία ασπρόμαυρη φωτογραφία που θέλω ο όγκος του μαύρου και όγκος του άσπρου να λειτουργεί. Είπα την λέξη ασπρόμαυρη γιατί είναι πιο πιθανόν αυτό να λειτουργήσει σε μια ασπρόμαυρη, ενώ σε μια έγχρωμη ο όγκος θα έχει ένα χρώμα. Αν τολμήσω ή τα καταφέρω να μην έχει καμία πληροφορία το χρώμα, τότε και εκεί μπορεί να λειτουργεί έτσι. Μία τρύπα δηλαδή στη φωτογραφία ή ένα μπούκωμα της φωτογραφίας μπορεί να είναι πολύ σημαντική πληροφορία για τη φωτογραφία. Γ’ αυτό και πολλές φορές απορρίπτουμε μια φωτογραφία όταν οι όγκοι δεν δημιουργούν διάλογο. Δηλαδή, ο διάλογος και η πληροφορία δεν είναι μόνο το αναγνωρίσιμο θέμα, είναι και ο όγκος. Ένα από τα βασικά λάθη που κάνουν όλοι οι φωτογράφοι, οι περισσότεροι φωτογράφοι, που φωτογραφίζουν θεατρικές παραστάσεις είναι ότι δέχονται το μαύρο της σκηνής, λέω μαύρο διότι υπάρχουν τα φώτα τα σποτ που φωτίζουν τους ηθοποιούς, το δέχονται ως δεδομένο. Πρέπει να το εντάξουνε στην φωτογραφία τους αυτό το μαύρο που δεν έχει πληροφορία. Και ένας τρόπος να το αντιληφθούμε, αν εντάχθηκε ή όχι, είναι να σκεφτούμε νοερά τη φωτογραφία χωρίς αυτό, αν κάποιος μας το κόψει. Εάν μας το κόψει είναι σαν να μας κόβει το χέρι.
Ο λόγος που οι φωτογράφοι «θυμώνουν» με όλους τους τρίτους και ειδικά τους γραφίστες που τους πετσοκόβουν τις φωτογραφίες είναι διότι ο γραφίστας, σωστά από την πλευρά του αφού δεν ξέρει φωτογραφία, χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως πρώτη ύλη όπως τις χρησιμοποιούσαν οι ζωγράφοι που έκαναν κολλάζ. Ενώ σε μας η φωτογραφία είναι αυτή κάθε αυτή, η φωτογραφία σε όλες τις διαστάσεις της μέχρι τις τελευταίες τις γωνίες και ή την πετάμε ή την σεβόμαστε. Εάν την κόψουμε κατέρρευσε. Δεκτό να την πετάξουμε, αλλά ολόκληρη. Δεκτό να τη βάλουμε, αλλά ολόκληρη. Διότι τότε και η παραμικρή πληροφορία παίζει κάποιο ρόλο.
Στο πλαίσιο λοιπόν αυτής της διερεύνησης των επιμέρους λεπτομερειών της φωτογραφίας τίθεται και ένα άλλο ερώτημα. Όλα τα συναισθήματα και όλες οι ανθρώπινες καταστάσεις μετράνε σε ένα έργο τέχνης; Δηλαδή, είμαι χαρούμενος είμαι λυπημένος, καταγράφω την ασχήμια, καταγράφω τη χαρά. Παίζουν ρόλο αυτά τα πράγματα; Και ναι και όχι. Πρώτα-πρώτα πότε φωτογραφίζω; Όταν είμαι πολύ χαρούμενος; Έχω τόσο χαρά που παίρνω τη μηχανή και βγαίνω; Μα αν είμαι πολύ χαρούμενος, αν έχω μόλις παντρευτεί, αν έχω μόλις γίνει πλούσιος, αν έχω μόλις βρεθεί μπροστά σε ένα υπέροχο γεύμα, δεν ξέρω ποια υλική ή άλλη χαρά μπορεί να υπάρχει, αν πήγα σε ένα φοβερό τοπίο, γιατί να φωτογραφίσω; Θα απολαύσω αυτό που έχω εκεί μπροστά μου, θα γλεντήσω τη χαρά μου, θα βγω με τους φίλους μου.
Αν είμαι πολύ στενοχωρημένος, αν μου έχουν πεθάνει προσφιλή πρόσωπα προσφάτως, αν γυρίζω από την κηδεία ενός αγαπημένου μου ανθρώπου, αν μόλις με άφησε το κορίτσι μου, αν μόλις έμαθα ότι πτώχευσα, μα δεν είναι λογικό να φωτογραφίσω. Ενδεχομένως να αυτοκτονήσω, αλλά να φωτογραφίσω, γιατί; Ευτυχώς όμως η ζωή έχει ένα στρώμα μάλλον ανίας με πολλές εξάρσεις δυστυχίας και σποραδικές εξάρσεις ευτυχίας. Η ευτυχία, βοηθάει το σώμα μας, αλλά πολύ λίγο το πνεύμα μας, δεν σκεφτόμαστε, δεν προχωράει το πνεύμα μας. Το συκώτι μας και η καρδιά μας κάνει θαύματα με την ευτυχία. Η δυστυχία, που είναι ελαφρώς περισσότερη συνήθως, βοηθάει το πνεύμα, αλλά η δυστυχία μάς σπρώχνει προς τον τάφο μία ώρα αρχύτερα. Εκμεταλλευόμαστε όμως τις στιγμές της δυστυχίας, διότι γινόμαστε πιο ώριμοι, πιο βαθείς, πιο ενδιαφέροντες ενδεχομένως. Αλλά στην ώρα της ηρεμίας θα δουλέψουμε φωτογραφικά. Την ώρα της ηρεμίας, της βαρεμάρας, της ρουτίνας, της προκαθορισμένης ώρας φωτογράφησης, εκείνη την ώρα όμως θα επιτρέψουμε σε όλον τον πλούτο που μας έφερε η δυστυχία, να αποδώσει καρπούς και να δούμε τον κόσμο. Πώς θα τον δούμε τον κόσμο; Δυστυχισμένα; Δε νομίζω. Ακόμα και αν πηγή της σοφίας μας είναι η δυστυχία μας. Σ’ αυτό το σημείο μπορεί να ξενίσω μερικούς που με ακούνε. Δεν μπορεί να δείξω με την τέχνη τη δυστυχία. Ακόμα και αν τη δείξω όπως σε μία μαύρη ταινία του Bergman και μόνον η κατάληξη της ταινίας το “the end” είναι ένα μέρος ευτυχίας. Θα το εξηγήσω λίγο εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο της επικοινωνίας μας.