Σημαντικά αποσπάσματα καλλιτεχνών 4
Συνεχίζω με τις αναφορές στους μεγάλους πνευματικούς μου δασκάλους που λένε τα πράγματα που σας έχω ήδη πει αλλά ίσως με έναν πιο επιγραμματικό και ωραίο τρόπο.
O Francis Bacon ο μεγάλος Άγγλος ζωγράφος λέει: δουλεύω για τον εαυτό μου, για ποιόν άλλο λόγο θα δούλευα; Πώς είναι δυνατόν να δουλεύεις για ένα κοινό. Πώς μπορείς να φανταστείς τι θέλει ένα κοινό; Δεν έχω να συγκινήσω κανέναν άλλον από τον εαυτό μου. Όπως ακριβώς είπαμε. Μην ξεχνάμε ότι ο Bacon κάποια στιγμή όντας εντελώς άφραγκος, είχε χάσει τα λεφτά του στο καζίνο, δεν είχε λεφτά να αγοράσει τελάρα για να ζωγραφίσει, γύρισε τους παλιούς του πίνακες από πίσω και άρχισε να ζωγραφίζει στο πίσω μέρος του καμβά που ήτανε και πολύ άγριος και ρουφούσε την μπογιά γιατί είχε ανάγκη να ζωγραφίσει.
Ο Tarkovsky τώρα, άλλος μεγάλος καλλιτέχνης. Πολλές φορές έχω πει: μην κάνετε πράγματα εφετζίδικά, τη λέξη την ξέρετε, εντυπωσιακά. Τι σημαίνει εντυπωσιακό; Σημαίνει κάτι που δεν έχει οργανική θέση μέσα στην φωτογραφία, μέσα στη δουλειά που κάνεις, το κάνεις για να εντυπωσιάσεις δηλαδή τους έξω. Αν έχει οργανική θέση, δεν είναι εντυπωσιακό, ενσωματώνεται στο έργο. Λέει λοιπόν ο Tarkovsky: είναι τόσο εύκολο να γυρίσεις όμορφα μία σκηνή μόνο για εφέ, για τον έπαινο των άλλων, ωστόσο αρκεί να κάνεις ένα και μόνο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση και είσαι χαμένος. Τόσο σοβαρό είναι και κατ' εμέ έχει και απόλυτο δίκιο.
Πάλι ο Tarkovsky: ο καλλιτέχνης δεν είναι δυνατόν να θέτει στόχο του το να είναι κατανοητός. Θα ήταν παράλογο όσο και το αντίθετο του. Να προσπαθεί να είναι ακατανόητος. Πολλές φορές έχω ακούσει το παράπονο, μα για ποιον το έκανε, είναι δύσκολο, δεν το καταλαβαίνει κανένας. Παραπέμπω στον Bacon. Για τον εαυτό του το έκανε και ήλπιζε να το καταλάβετε και εσείς. Αλλά πώς θέλετε εσείς να καταλάβετε μέσα σε μια στιγμή, χωρίς την ανάλογη καλλιέργεια, χωρίς την ανάλογη προσωπική εργασία να καταλάβετε τον Fellini επειδή είδατε μία ταινία δύο ώρες; Πώς θέλετε να καταλάβετε τον Dreyer που έκανε δέκα χρόνια να κάνει κάθε ταινία του; Χρειάζεται λοιπόν και από σας μία μεγάλη κούραση.
Στο ερώτημα ενός παλαιού, πολύ παλαιού μαθητή μου, στα πρώτα χρόνια που δίδασκα, γιατί χρειάζεται τόσος κόπος για να απολαύσουμε την τέχνη, η αυθόρμητη, αυτόματη απάντηση μου ήταν: γιατί το μέγεθος της απόλαυσης είναι τόσο μεγάλο που θα ήταν πολύ παράλογο χωρίς να επενδύσεις κάτι να απολαμβάνεις αυτό το μέγεθος. Και αυτός είναι και ο λόγος που έχω πει αστειευόμενος, αλλά που το θεωρώ πολύ σωστό, ότι όταν βλέπεις ωραίες, μεγάλες ταινίες μεγάλων σκηνοθετών, είναι λογικό να σε παίρνει ο ύπνος. Γιατί; Διότι η ταινία ζητάει συμμετοχή. Το απλό χαριτωμένο σίριαλ στην τηλεόραση δεν ζητάει αυτό το πράγμα. Το χρειαζόμαστε στη ζωή μας. Διότι γυρίζοντας κουρασμένοι από τη δουλειά δεν θα δούμε μία σπουδαία ταινία διότι δεν μπορούμε να δώσουμε τον κόπο που μας ζητάει η ταινία για να μπούμε σε αυτήν. Δεν είναι ότι είναι ακατανόητη ή δυσνόητη η ταινία. Είναι αυτή που μπορεί και πρέπει να κάνει ο σκηνοθέτης. Δεν κάνει προσπάθεια να την κάνει ακατανόητη, αλλά μην περιμένετε να κάνει προσπάθεια για να την κατανοήσετε εσείς. Κάνει αυτό που κάνει για να κάνει τη δική του προσωπική δουλειά είτε ο φωτογράφος είτε ο ζωγράφος. Και ελπίζει στην κατανόηση σας, αλλά για να έρθει η κατανόηση πρέπει να υπάρξει η παιδεία, ο κόπος, η επένδυση για να απολαύσετε. Δεν θα αφεθεί η απόλαυση έτσι σαν να είναι μία ταινία entertainment, μία ταινία διασκέδασης.
Επίσης, αυτό που έλεγα πριν για το σε ποιους απευθύνουμε τη δουλειά μας και σε ποιους τη δείχνουμε και από ποιους ζητάμε γνώμη, λέει ο Francis Bacon, είναι πάρα πολύ λίγοι οι άνθρωποι που θα μπορούσαν να με βοηθήσουν με την κριτική τους και θα ήμουν πολύ ευχαριστημένος αν άρεσα κάπως σε αυτούς. Δεν μπορεί να είναι πολλοί οι άνθρωποι των οποίων η κριτική σάς είναι χρήσιμη. Όχι επειδή είναι λίγοι οι σπουδαίοι άνθρωποι, αλλά επειδή είναι λίγοι αυτοί που συγκεντρώνουν τις γνώσεις, την ποιότητα, τη γέφυρα των απόψεων με εσάς.
Ο Alberto Giacometti ήταν ένας σπουδαίος Ελβετός γλύπτης και όταν τον ρωτάγανε γιατί κάνει γλυπτική, έλεγε: γιατί προσπαθώ να καταλάβω τι είναι η γλυπτική. Και όταν του λένε, μα καλά θα συνεχίσετε αφού σας κουράζει, αφού δείχνετε τέτοια απόγνωση; Απαντούσε: μα αφού δεν καταλαβαίνω. Άρα στην πραγματικότητα δουλεύουμε γιατί συνεχώς ανακαλύπτουμε πιο βαθιά τις απορίες μας και γενούμε νέες ερωτήσεις και θέλουμε νέες απαντήσεις.
Θα ξέρετε προφανώς όλοι ότι ο ζωγράφος Marcel Duchamp, που ήτανε κυβιστής και αυτός της γενιάς του Picasso, κάποια στιγμή, δεν νομίζω ότι το έκανε για λόγους απλώς πρόκλησης, αλλά ήτανε και η εποχή τέτοια στον μεσοπόλεμο, βάζει ένα ουρητήριο (ανάποδα) σε μία γκαλερί (αυτά τα ανδρικά ουρητήρια) και λέει ότι αυτό είναι τέχνη αφού το έβαλα στην γκαλερί. Το περίφημο ουρητήριο. Μετά από το τέλος του 20ού αιώνα έγινε μία έρευνα των ιστορικών τέχνης όλου του κόσμου και είπαν ποιος είναι σε αυτόν τον χρυσό αιώνα της τέχνης, ποιος είναι ο καλλιτέχνης που επηρέασε περισσότερο τον αιώνα αυτόν και την πορεία των καλλιτεχνών και είπαν όλοι χωρίς αμφιβολία ο Marcel Duchamp. Θα συμφωνήσω μαζί τους. Είναι ένας καλλιτέχνης που δεν μου λέει τίποτα,αλλά έχουν δίκιο. Όλο αυτό που ζούμε τα τελευταία χρόνια, τα τελευταία 30 χρόνια, είναι τα παιδιά του Duchamp. Ο Duchamp που είπε ό,τι λέω εγώ ότι είναι τέχνη, είναι τέχνη, έβαλε το ουρητήριο. Ο Picasso λέει: έστω ο Duchamp κάποτε είχε ζωγραφίσει, (πάλι αναφέρω τον Picasso), λέει: μου αρέσει η αμφισβήτηση, να ανέβω στο ίδιο τρένο με τους αμφισβητίες, αλλά εγώ θέλω να κατέβω στον σταθμό της δημιουργίας, όχι της μη δημιουργίας. Και θέλω να κολλήσω στον τοίχο όλους τους μεγάλους ζωγράφους του παρελθόντος, αλλά θέλω να τους κολλήσω με έναν πίνακα, όχι με ένα ουρητήριο. Εγώ ασπάζομαι ταπεινά τη γνώμη του Picasso. Αλλά και ο αγαπητός μου Winogrand είχε πει με τον δικό του τρόπο του Νεοϋορκέζου μάγκα: εντάξει κύριε Duchamp κάντε ότι θέλετε αλλά μακριά από μένα, κράτησε το στο σπίτι σας.
Μια και είμαι στον Winogrand να θυμηθώ κάτι καταπληκτικό που είχε πει. Τον ρώτησαν (την ερώτηση που είπα να θέσετε και στον εαυτό σας) «γιατί φωτογραφίζετε» και απάντησε: για να δω πώς είναι τα πράγματα όταν φωτογραφηθούν (when photographed). Τελεία. Είπε με τον δικό του τρόπο αυτόν τον άμεσο και μάγκικο: η μεταμόρφωση με ενδιαφέρει, και μετά λέει: υπάρχει μία μεταμόρφωση μόλις βάλετε τέσσερις πλευρές γύρω-γύρω, ένας νέος κόσμος δημιουργείται. Μεγάλη κουβέντα για τη φωτογραφία, μόλις κάνω αυτό γύρω από μία συλλογή πληροφοριών κάτι μεταμορφώνεται. Αν καταφέρω αυτή τη μεταμόρφωση να την κάνω και ποίηση, έχω πετύχει. Και γι' αυτό λέει κάπου αλλού: μια φωτογραφία δεν είναι αυτό που φωτογραφήθηκε είναι κάτι άλλο. Επίσης, το θέμα της μεταμόρφωσης. Και τέλος λέει, προσπαθώ να πάρω διαζύγιο από οποιαδήποτε σκέψη πιθανής χρησιμοποίησης της δουλειάς μου, αυτό είναι μέρος της πειθαρχίας μου. Άρα, βλέπετε ότι και εδώ έρχεται και κουμπώνει με αυτό που είπα πριν για τις άχρηστες εικόνες. Δεν έχουν λόγο χρηστικής ύπαρξης οι καλές φωτογραφίες. Εξάλλου δοκιμάστε το. Αν κάνετε μια πολύ ενδιαφέρουσα φωτογραφία ενός ανθρώπου συγγενούς σας και του τη δώσετε να τη βάλει κάδρο, δεν θα του αρέσει. Αν κάνετε μια φωτογραφία ενός σπιτιού πολύ ενδιαφέρουσα και τη δώσετε στον μεσίτη να πουλήσει το σπίτι, δεν θα 'χει τι να την κάνει. Ένας, τελευταία, μου ζήτησε να αγοράσει φωτογραφίες μου με θέματα αρχαιότητες, επειδή ξέρει ότι μου αρέσουν οι αρχαιότητες. Και όταν τις είδε, κατάλαβα ότι κουμπώθηκε. Του απάντησα, τον απελευθέρωσα, λέγοντάς του ξέρω, δεν είναι αρχαιότητες, διότι εκείνος ήθελε όχι μια κολόνα, ή μια πέτρα, ήθελε έναν ναό, ένα συγκεκριμένο άγαλμα, ήθελε αρχαιότητες, όχι φωτογραφία που να χρησιμοποιεί τις αρχαιότητες. Άρα η χρήση της φωτογραφίας θα σκοντάψει πάντα στην χρηστικότητα, ενώ εμείς θέλουμε την μεταμόρφωση.