25-4-95
Οι ευγενέστερες των προθέσεων μπορεί να μεταμορφωθούν σε απειλητικά ιδεολογήματα, αν πάρουν τη μορφή εμμονής και, ακόμα χειρότερα, αν γίνουν «μόδα». Κάτι τέτοιο φαίνεται να συνέβη με την πολυσυζητημένη πλέον «ελληνικότητα».
Μεγαλώσαμε σε μια γενιά με διεθνιστικά ιδανικά. Ζήσαμε την μεγάλη επανάσταση τής επικοινωνίας, που μας έφερε σε επαφή με άλλους πολιτισμούς και άλλες τέχνες. Δεχτήκαμε ως κληρονομιά τον πνευματικό πλούτο όλου τού κόσμου. Ξεκινήσαμε την περιπέτεια τής Ενωμένης Ευρώπης, με όλη τη γοητευτική ουτοπία, αλλά και την δελεαστική προοπτική, που μας υπόσχεται. Και αντί, στο τέλος, να αναζητούμε με ενδιαφέρον και περιέργεια τα χαρακτηριστικά που μας ενώνουν με τους άλλους λαούς, ή καλύτερα, με τους άλλους ανθρώπους, μια και η λέξη «λαός» υποδηλώνει μια σχηματική ομαδοποίηση, προτιμήσαμε να τονίζουμε αυτά που μας διαφοροποιούν.
Η απόσταση που χωρίζει την ψύχραιμη σκέψη, από τον έξαλλο φανατισμό, δεν είναι μεγάλη. Αρκεί η επίμονη επανάληψη μιας αρκετά ελαστικής έννοιας, όπως «η ελληνικότητα», σε συνδυασμό με την υπόμνηση νεφελωδών κινδύνων που (πάντοτε αναπόδεικτα και πάντοτε από τα έξω) την απειλούν.
Αλλά και το περιεχόμενο αυτής τής «ελληνικότητας» κάθε άλλο παρά ορισμένο μπορεί να είναι. Μια και εκτείνεται από ακραίες, όσο και παιδαριώδεις, πατριωτικές εξάρσεις, μέχρι πιο πολύπλοκες συνθέσεις που αποτελούνται από παραδόσεις και θρησκευτικά παραληρήματα. Το νεφελώδες τού ιδεολογήματος επιτρέπει στην πράξη συμμαχίες παράξενες, όσο και πρωτότυπες, ανάμεσα σε φανατικούς νοσταλγούς των εθνικιστικών υστεριών τού πρόσφατου παρελθόντος και σε αγνούς πρώην ιδεολόγους τής πρώην αριστεράς, ή ανάμεσα σε σκοτεινούς καιροσκόπους, και αθώους, όσο και ειλικρινείς, θρησκειολάτρες και ελληνολάτρες. Το οξύμωρο είναι πως ανά τους αιώνες τα χαρακτηριστικά τής «ελληνικότητας» βρισκόντουσαν περισσότερο προς την κατεύθυνση τής παγκοσμιότητας, τής διασποράς, τής πανσπερμίας και τής ανοχής, παρά προς την περιχάραξη που σήμερα επιχειρείται.
Ένα λάθος όμως που διαπράττουν, τουλάχιστον οι αγνοί υποστηρικτές αυτής τής απομόνωσης, είναι ότι λησμονούν πως κάθε άνθρωπος αποτελεί μιαν ανεπανάληπτη μονάδα, τής οποίας η σύνθετη προσωπικότητα διαφέρει από εκείνη τού πλησίον του, όπως διαφέρει η βιολογική κληρονομιά των κυττάρων του. Η απομόνωση ενός χαρακτηριστικού του και η διόγκωσή του σε κατηγορία είδους, που το συνδέει προνομιακά με άλλα παρόμοια δείγματα, κρύβει σπέρματα ρατσισμού. Ο καθένας από μας δεν είναι μόνον Έλληνας. Ανήκει ταυτόχρονα και σε πολλές άλλες κατηγορίες, που τον καθορίζουν εξίσου, και που τον καθιστούν συγγενή με άλλα άτομα των διαφόρων αυτών κατηγοριών.
Ας θεωρήσουμε ως μεγάλη κατάκτηση την ουσιαστική κατάρρευση των συνόρων και των μανιχαϊστικών διαφορών. Κι ας μην επιχειρούμε την ενίσχυση παλαιών διακρίσεων και τη δημιουργία νέων. Άλλωστε, πίσω από τον υπερτονισμό κάθε επιμέρους ιδιότητας, όπως τής «ελληνικότητας», κρύβεται και η αξιολογική υπερτίμησή της, με υπονοούμενη υποβάθμιση των πολιτισμικών χαρακτηριστικών άλλων «ομάδων». Και αυτό είναι, εκτός από αυθαίρετο, και επικίνδυνο.